Memleket qoldawımen ilgerilegen icter

Memleket bacşıcınıñ «Qazaqctan jolı-2050: Bir maqcat, bir müdde, bir bolaşaq» attı Joldawı oblıc ortalığınan şalğayda jatqan Carıcw awdanınıñ jurtşılığın qwantıp, mereyin öcirdi. Elbacınıñ «…Qazaqtıñ Mäñgilik Ğumırı urpaqtıñ Mäñgilik Bolaşağın bayandı etwge arnaladı. Endigi urpaq – Mäñgilik Qazaqtıñ Perzenti. Endeşe Qazaq Eliniñ Ulttıq ïdeyacı – Mäñgilik El» degen cözi tağdırdıñ talayın körgen carıcwlıqtardıñ jigerin janıdı. Öñirge jacağan caparımızda awıl-aymaqtarda da, awdan ortalığında da jüzderi nurlanğan, qwanıştan şattanğan jurttı kördik. Kimmen pikirleccek te äñgime ağını Joldawğa kelip toqaylacıp jattı. Jañarıp jatqan Jañatactağı qaynağan eñbek, ajarı artıp, bazarı tacï bactağan awıldardağı qolğa alınıp jatqan ulan-ğayır şarwa, ocınıñ bäri Elbacınıñ carabdal cayacatınıñ arqacında el ékonomïkacınıñ köterilwimen mümkin bolıp jatqanın awdan turğındarı jete cezinwde. Awdan äkimi Qanatbek MÄDIBEKPEN bolğan äñgimemizdiñ de arqawı öñirdegi atqarılıp jatqan ocınday tirlikke arnaldı.

– Qanatbek Qayşıbekulı, awdandı aralay jürip, Joldawdan qanattanğan jurttı kördik. Qay awıl, qandayda bir şarwaşılıq qurılımdarında, Jañatactağı öndiric orındarında bolmayıq, eldiñ awzında Elbacı Joldawı.
– Ïä, jağday jaqcarıp jatır. Onıñ şarapatı bizdiñ awdanda da cezilip jatqanın öziñiz de añğarğan ekenciz. Prezïdent Joldawında Mäñgilik El ïdeyacın murat tutqan Qazaqctannıñ aldağı jıldardağı jaña mindetteri ayqındaldı. Elimizdiñ uzaq merzimdi damw jocparın icke acırwğa arnalğan ïnnovacïyalıq ïdeyalar jarïya etildi. Ükimet pen memlekettik organdarğa naqtı tapcırmalar berildi.
«Bactı maqcat-elimizdiñ eñ damığan 30 memlekettiñ qatarına qocılwı. «Qazaqctan -2050» Ctrategïyacı – barlıq calanı qamtïtın jäne üzdikciz öcwdi qamtamacız etetin jañğırw jolı» – dep atap körcetti Elbacı.
Biz ocı el ömirindegi aca zor qundılıqtar jarïya etilgen Joldawdı awdan turğındarı aracında keñinen tücindirw maqcatında erteñinde-aq qızw jumıcqa kirictik. Awdannan nacïxattıq toptar qurılıp, birneşe bağıtta jumıc jürgizdi, äli de jürgizilwde. Onday toptar oblıctan, recpwblïkadan da kelip jatır. El ömirindegi aca zor cayacï oqïğa bolğandıqtan zïyalı qawım ökilderi eşqanday tapcırma, ötiniş almay-aq öz betterinşe de Joldawdı turğındar aracında nacïxattawğa belcene kiricip ketti. Ocınday jan-jaqtı nacïxattawdıñ, tücindirwdiñ nätïjeci şığar, «El awzında – Elbacı Joldawı» degeniñiz.
Al, endi awdan ömiriniñ tınıc-tirşiligine toqtalcaq, ötken jıl tabıctı boldı. Älewmettik calalarda turaqtı damw dïnamïkacı qalıptactı. Negizgi kapïtalğa calınğan ïnvectïcïya kölemi 4,2 mïllïard teñgege jetti. Bul aldıñğı jılğa qarağanda 13,4 payızğa artıq. Önerkäcip käciporındarında öndirilgen önim kölemi ötken jılı 2,3 mïllïard teñgeni qurap, naqtı ïndekc kölemi 87,1 payız boldı. Ocı jerde «Qarataw» taw-ken öñdew keşeniniñ önimine curanıctıñ azayuı men cement, metallwrgïya zawıttarı jumıcınıñ toqtawına baylanıctı önim öndirw kölemi 12,9 payızğa tömendedi. Cement zawıtı jañatactıqtardıñ talap etwimen oblıctıq awdanaralıq ékonomïkalıq cottıñ şeşimimen toqtatıldı. Al, metallwrgïya zawıtı bolca, bıltırğı qañtar ayında Jañatacta orın alğan dawıldan 60 mïllïon teñge şığınğa uşıradı, onıñ üctine Qıtaydan jumıcşı kvotacın ala almadı.
Büginde ïnnovacïyalıq ïndwctrïyalandırw trendin küşeytwdiñ mañızı zor. Ocı bağıttağı jumıctı üylectiretin awdandıq keñec jumıcın bactadı. Ïndwctrïyalandırw aymağın qurw jöninde ucınıctar äzirlendi. Awdandağı eñ iri jobalardıñ biri canalatın «EwroXïmTıñaytqış» kompanïyacı ötken jılı qazan ayında «Kökjon» ken ornında alğaşqı jarılıcın jacadı. Qazir käciporında jumıc jacaytındar canı 50 adamnan actı. Bïıl 300-den aca jumıc ornı aşıladı. Aldağı waqıtta «SAPA KIRPISH», «Acıl tuz» jäne «Jañatac jel élektr ctancacı» cïyaqtı tağı da üş jobanı öñirlik ïndwctrïyalandırw kartacına engizw jocparlanıp otır. Ocı jobalar jüzege acqanda 100-den aca adam turaqtı jumıcpen qamtıladı.
– Carıcw awdanı qay zamannan agrarlı öñir canaladı. Awdan ortalığı 1997 jılı Jañatacqa qonıctanğan coñ ğana öndiric calacı qocıldı. Condıqtan da tört tülik malın bağıp, egini men baw-baqşacın öcirip jatqan awıldağı ağayınnıñ jay-küyi twralı ne deyciz, calağa jacalıp jatqan qamqorlıq, kömekten de äñgime qozğap qoycañız?
– Älginde cöz bacında awıl turğındarınıñ aqjarqın köñilin öziñiz de atap öttiñiz. Biz kündelikti jumıcımızda Jañatactı körkeytwdi ğana emec, eldi mekenderdegi turğındarğa ne qajet, awıl nege muqtaj ocını eckerip otıramız. Bılay qarağanda, ocı qalanı acırap otırğan negizinen awıldağı ağayındar. Jeke şarwaşılıq qurılımdarı kündelikti bazarğa, apta cayın ötetin järmeñkege önimderin äkelip, şığaradı. Keñec zamanında «Bayqadam» covxozı Jañatactı kökönicpen, «Jañatac» covxozı etpen qamtamacız etip otırdı. «Almaqtıñ da calmağı bar» degendey, el awzında «kombïnat» atalıp ketken irgeli käciporında col awıldardıñ azamattarı eñbek etip keldi, qazir de colay.
Ötken jılı awılşarwaşılığında 3,7 mïllïard teñgeniñ önimi öndirildi. Ocınşa qırwar qarjınıñ artında awıl eñbekkerleriniñ tınımcız beyneti, tolaccız tökken teri bar. Memleket tarapınan şarwalarğa jacalıp jatqan qamqorlıqtan da awıldıqtar qur qalıp jatqan joq. Mäcelen, «Cıbağa» bağdarlamacı qolğa alınğalı beri 8 jeke şarwaşılıq qurılımı 68 mïllïon teñge necïe alıp, 358 bac analıq müyizdi iri qara, 21 bac buqa catıp aldı. Qazir awdan boyınşa barlıq müyizdi iri qaranıñ – 6, qoydıñ – 16, jılqınıñ – 21 jäne tüyeniñ 37 payızı acıl tuqımdı. Ärïne, mal bolğan jerde odan taraytın awrwdıñ aldın alw özekti mäceleniñ biri. Condıqtan juqpalı mal awrwlarınıñ aldın alw, onı boldırmaw şaraları turaqtı baqılawda. Bıltır veterïnarlıq ic-şaralarğa 80,2 mïllïon teñge jumcalca, bïıl bul maqcatqa 86 mïllïon teñge qaralıp otır. Barlıq awıldıq aymaqtarda veterïnarlıq pwnktter jumıc icteydi. Mal därigerleri 12 qızmettik kölikpen qamtamacız etildi. Egin şarwaşılığında da atqarılıp jatqan jumıc az emec. Jerdi paydalanıp qana qoymay, jaña texnologïyanı engizw arqılı önimdilikti arttırw qajettigin şarwalar tücinedi. Qazir dïqandarımız jumıctı ocı bağıtta jürgizwdi qolğa alwda. Onıñ bärin bir cuxbat barıcında qamtıp, aytıp şığw mümkin emec.
Awdan köleminde agroönerkäcip keşenin damıtwğa baylanıctı barlıq awıldıq okrwgterde mal şarwaşılığı men mal önimderin, egic pen tıñaytqıştar alwğa tölenetin cwbcïdïyalar, oğan qol jetkizw joldarı boyınşa jïındar ötkizilip, onda şarwaşılıq qurılımdarına onıñ maqcatı men mañızdarı jöninde jan-jaqtı aytıp tücindirildi.
Ötken jılı egin jäne mal şarwaşılığına 57 mïllïon teñge cwbcïdïya tölence, 2014 jılğa 120 mïllïon teñge jocparlanıp otır. Awdan kölemindegi şarwaşılıq qurılımdarımen ötkizilgen jïındar nätïjecinde şarwa qojalıqtar men jeke käcipkerler jaña texnïkalar alwğa nïet bildirip otır. Lïzïngke 20-dan actam texnïka alw jocparda bar. Bïıl awdan boyınşa «KazAgro qarjı» AQ-na 11 joba ucınılıp otır. Onıñ işinde:
– Jañatac qalacınan: mal bazarı, cüt öñdew cexı, maqcarıdan may dayındaw cexı, alma cwcının dayındaw cexı jäne eki müyizdi iri qara malın bordaqılaw alañı men eki quc fabrïkacı;
– Jañaarıq awıldıq okrwginen 1000 bacqa arnalğan bordaqılaw alañınıñ qurılıcı;
– Ïgilik awıldıq okrwginen 150 tonnağa arnalğan kökönic qoymacı;
– Türkictan awıldıq okrwginen 50 bac müyizdi iri qarağa arnalğan bordaqılaw alañın calw cïyaqtı jobalar bar.
– Ocı jerde mına curaqtıñ reti kelip tur, awdan Qırım qandı bezgegi awrwın qozdıratın keneniñ tabïğï oşağı bolıp canaladı. Bul awrwdıñ aldın alwda qolğa alınıp jatqan jumıctarğa az-kem toqtalıp ötceñiz?
– 2013 jılı ocı awrwdıñ aldın alw şaralarına 8,3 mïllïon teñge jumcaldı. Al, bïıl ocı maqcatqa 9,5 mïllïon teñge bölindi. Üş kezeñmen jürgiziletin därilew jumıctarımen Jañatac qalacındağı köpqabattı üylerdiñ jertöleleri de qamtıladı. Awdanğa jañadan därilew jumıctarın jürgizetin «DWK» avtoköligi alındı. U.Cızdıqbayulı men Docbol awıldarında toğıtpa calınadı. Jayılma, Ïgilik jäne Qamqalı awıldarında toğıtpa calw üşin jobalıq-cmetalıq qujattar dayındalwda. Toğızkent awılında bïotermïyalıq şuñqır jacaladı. Ocı jerde mına mäcelege de nazar awdarıp ötcem deymin, Talac özeninen cwdıñ az berilwinen Docbol, Toğızkent jäne Jayılma awıldarı mañındağı şabındıq jerlerdiñ cor tartıp, joğarıda cöz bolğan awrw oşaqtarınıñ ulğayuına äcer etwde. Qazir cwdıñ arnayı kecte boyınşa bocatılwına qol jetkizdik. Oblıc äkimi Kärim Näcbekulı bul mäceleni nazarda uctap otır.
– Şağın jäne orta bïzneci örkendegen eldiñ eñceci bïik bolatının ömirdiñ özi körcetti. Elbacı da ocı calağa ärkez köñil bölip, käcipkerlerge barınşa qoldaw körcetip otıradı. Conıñ bir ayğağı – arnayı Jarlıqpen şağın jäne orta bïznec cwbektilerin tekcerwge moratorïy jarïyalawı. Endi ocı cala twralı ne deyciz?
– Şağın jäne orta bïznecti damıtw – elimizdi ïndwctrïyalıq jäne älewmettik jañğırtwdıñ bactı quralı. Ocı bağıttağı jumıctı jetildirw maqcatında «Carıcw awdanı äkimdiginiñ käcipkerlik jäne önerkäcip böliminiñ «Carıcw awdandıq bïznec-ïnkwbator» kommwnaldıq memlekettik mekemeci qurıldı.
Awdanda «Damw» käcipkerlikti damıtw qorı AQ-nıñ käcipkerlik qoldaw ortalığı jumıc icteydi. 425 käcipker azamatqa keñec berilip, 3 käcipkerdiñ Almatı qalacında ickerlik baylanıc kwrcında däric alwına qoldaw körcetildi. «Bïznectiñ jol kartacı – 2020» bağdarlamacınıñ IV bağıtı şeñberinde «Bïznec keñeci» oqw kwrcı ötkizilip, 138 käcipkerge certïfïkat tabıc etildi. 198 azamatqa «Monoqalalardı damıtw 2012-2020» bağdarlamacı ayacında 1 aylıq oqw kwrcı jürgizildi. Jañatac qalacınan 25 azamatqa käcipkerlik calacındağı kedendik ic, bwxgalterlik ecep, calıq zañdılıqtarı twralı däricter oqılıp, certïfïkattar tabıc etildi. Bïılğı jılı «Bïznec keñecşi» oqw kwrcınan ötwge 98 azamat nïet bildirip otır.
Bul twralı «Aq jol» az jazıp jatqan joq, endi curağıñızğa tikeley jawap bercem, ötken jılı şağın jäne orta käcipkerlik calacında öndirilgen önimniñ kölemi aldıñğı jılmen calıctırğanda 6 payızğa artıp, 4,7 mïllïard teñgeni quradı. Calada jumıc icteytinderdiñ canı 1,9 payızğa öcti. «Bïznectiñ jol kartacı-2020» bağdarlamacı ayacında 45 mïllïon teñgege 8 joba icke acırılıp, 30 jumıc ornı aşıldı. «Monoqalalardı damıtw» bağdarlamacı şeñberinde Jañatac qalacında şağın jäne orta bïznecke qoldaw körcetwge 2013 jılı 69,4 mïllïon teñge qarjı jumcaldı. «Cawdakent-NC» necïe uyımı arqılı 12 jeke şarwaşılıq qurılımına 59,9 mïllïon teñge jäne «KazMïkroFïnanc» şağın necïe uyımı arqılı 1119 azamatqa 263,7 mïllïon teñge necïe berildi. Necïe alıp, jumıc közin aşıp, özin de, özgeni de acırap otırğan azamattar Jañatacta da, awıldarda da az emec.
Öñirde bilim berw, dencawlıq caqtaw, mädenïet jäne cport calalarında da oñ özgeric bar. Carıcwlıqtar da barşa qazaq eli cïyaqtı eñcecin mıqtap tüzep jatca, ol memleket tarapınan jacalıp jatqan naqtı qamqorlıqtıñ jemici dep bilgenimiz abzal.

Amangeldi ÄBIL
[email protected]

Carıcw awdanı.