مەملەكەت قولداۋىمەن ىلگەرىلەگەن ىستەر

مەملەكەت باسشىسىنىڭ «قازاقستان جولى-2050: ءبىر ماقسات، ءبىر مۇددە، ءبىر بولاشاق» اتتى جولداۋى وبلىس ورتالىعىنان شالعايدا جاتقان سارىسۋ اۋدانىنىڭ جۇرتشىلىعىن قۋانتىپ، مەرەيىن ءوسىردى. ەلباسىنىڭ «…قازاقتىڭ ماڭگىلىك عۇمىرى ۇرپاقتىڭ ماڭگىلىك بولاشاعىن باياندى ەتۋگە ارنالادى. ەندىگى ۇرپاق – ماڭگىلىك قازاقتىڭ پەرزەنتى. ەندەشە قازاق ەلىنىڭ ۇلتتىق يدەياسى – ماڭگىلىك ەل» دەگەن ءسوزى تاعدىردىڭ تالايىن كورگەن سارىسۋلىقتاردىڭ جىگەرىن جانىدى. وڭىرگە جاساعان ساپارىمىزدا اۋىل-ايماقتاردا دا، اۋدان ورتالىعىندا دا جۇزدەرى نۇرلانعان، قۋانىشتان شاتتانعان جۇرتتى كوردىك. كىممەن پىكىرلەسسەك تە اڭگىمە اعىنى جولداۋعا كەلىپ توقايلاسىپ جاتتى. جاڭارىپ جاتقان جاڭاتاستاعى قايناعان ەڭبەك، اجارى ارتىپ، بازارى تاسي باستاعان اۋىلدارداعى قولعا الىنىپ جاتقان ۇلان-عايىر شارۋا، وسىنىڭ ءبارى ەلباسىنىڭ سارابدال ساياساتىنىڭ ارقاسىندا ەل ەكونوميكاسىنىڭ كوتەرىلۋىمەن مۇمكىن بولىپ جاتقانىن اۋدان تۇرعىندارى جەتە سەزىنۋدە. اۋدان اكىمى قاناتبەك مادىبەكپەن بولعان اڭگىمەمىزدىڭ دە ارقاۋى وڭىردەگى اتقارىلىپ جاتقان وسىنداي تىرلىككە ارنالدى.

– قاناتبەك قايشىبەك ۇلى، اۋداندى ارالاي ءجۇرىپ، جولداۋدان قاناتتانعان جۇرتتى كوردىك. قاي اۋىل، قاندايدا ءبىر شارۋاشىلىق قۇرىلىمدارىندا، جاڭاتاستاعى ءوندىرىس ورىندارىندا بولمايىق، ەلدىڭ اۋزىندا ەلباسى جولداۋى.
– ءيا، جاعداي جاقسارىپ جاتىر. ونىڭ شاراپاتى ءبىزدىڭ اۋداندا دا سەزىلىپ جاتقانىن ءوزىڭىز دە اڭعارعان ەكەنسىز. پرەزيدەنت جولداۋىندا ماڭگىلىك ەل يدەياسىن مۇرات تۇتقان قازاقستاننىڭ الداعى جىلدارداعى جاڭا مىندەتتەرى ايقىندالدى. ەلىمىزدىڭ ۇزاق مەرزىمدى دامۋ جوسپارىن ىسكە اسىرۋعا ارنالعان يننوۆاتسيالىق يدەيالار جاريا ەتىلدى. ۇكىمەت پەن مەملەكەتتىك ورگاندارعا ناقتى تاپسىرمالار بەرىلدى.
«باستى ماقسات-ەلىمىزدىڭ ەڭ دامىعان 30 مەملەكەتتىڭ قاتارىنا قوسىلۋى. «قازاقستان -2050» ستراتەگياسى – بارلىق سالانى قامتيتىن جانە ۇزدىكسىز ءوسۋدى قامتاماسىز ەتەتىن جاڭعىرۋ جولى» – دەپ اتاپ كورسەتتى ەلباسى.
ءبىز وسى ەل ومىرىندەگى اسا زور قۇندىلىقتار جاريا ەتىلگەن جولداۋدى اۋدان تۇرعىندارى اراسىندا كەڭىنەن ءتۇسىندىرۋ ماقساتىندا ەرتەڭىندە-اق قىزۋ جۇمىسقا كىرىستىك. اۋداننان ناسيحاتتىق توپتار قۇرىلىپ، بىرنەشە باعىتتا جۇمىس جۇرگىزدى، ءالى دە جۇرگىزىلۋدە. ونداي توپتار وبلىستان، رەسپۋبليكادان دا كەلىپ جاتىر. ەل ومىرىندەگى اسا زور ساياسي وقيعا بولعاندىقتان زيالى قاۋىم وكىلدەرى ەشقانداي تاپسىرما، ءوتىنىش الماي-اق ءوز بەتتەرىنشە دە جولداۋدى تۇرعىندار اراسىندا ناسيحاتتاۋعا بەلسەنە كىرىسىپ كەتتى. وسىنداي جان-جاقتى ناسيحاتتاۋدىڭ، ءتۇسىندىرۋدىڭ ناتيجەسى شىعار، «ەل اۋزىندا – ەلباسى جولداۋى» دەگەنىڭىز.
ال، ەندى اۋدان ءومىرىنىڭ تىنىس-تىرشىلىگىنە توقتالساق، وتكەن جىل تابىستى بولدى. الەۋمەتتىك سالالاردا تۇراقتى دامۋ ديناميكاسى قالىپتاستى. نەگىزگى كاپيتالعا سالىنعان ينۆەستيتسيا كولەمى 4،2 ميلليارد تەڭگەگە جەتتى. بۇل الدىڭعى جىلعا قاراعاندا 13،4 پايىزعا ارتىق. ونەركاسىپ كاسىپورىندارىندا وندىرىلگەن ءونىم كولەمى وتكەن جىلى 2،3 ميلليارد تەڭگەنى قۇراپ، ناقتى يندەكس كولەمى 87،1 پايىز بولدى. وسى جەردە «قاراتاۋ» تاۋ-كەن وڭدەۋ كەشەنىنىڭ ونىمىنە سۇرانىستىڭ ازايۋى مەن تسەمەنت، مەتاللۋرگيا زاۋىتتارى جۇمىسىنىڭ توقتاۋىنا بايلانىستى ءونىم ءوندىرۋ كولەمى 12،9 پايىزعا تومەندەدى. تسەمەنت زاۋىتى جاڭاتاستىقتاردىڭ تالاپ ەتۋىمەن وبلىستىق اۋدانارالىق ەكونوميكالىق سوتتىڭ شەشىمىمەن توقتاتىلدى. ال، مەتاللۋرگيا زاۋىتى بولسا، بىلتىرعى قاڭتار ايىندا جاڭاتاستا ورىن العان داۋىلدان 60 ميلليون تەڭگە شىعىنعا ۇشىرادى، ونىڭ ۇستىنە قىتايدان جۇمىسشى كۆوتاسىن الا المادى.
بۇگىندە يننوۆاتسيالىق يندۋستريالاندىرۋ ترەندىن كۇشەيتۋدىڭ ماڭىزى زور. وسى باعىتتاعى جۇمىستى ۇيلەستىرەتىن اۋداندىق كەڭەس جۇمىسىن باستادى. يندۋستريالاندىرۋ ايماعىن قۇرۋ جونىندە ۇسىنىستار ازىرلەندى. اۋدانداعى ەڭ ءىرى جوبالاردىڭ ءبىرى سانالاتىن «ەۋروحيمتىڭايتقىش» كومپانياسى وتكەن جىلى قازان ايىندا «كوكجون» كەن ورنىندا العاشقى جارىلىسىن جاسادى. قازىر كاسىپورىندا جۇمىس جاسايتىندار سانى 50 ادامنان استى. بيىل 300-دەن اسا جۇمىس ورنى اشىلادى. الداعى ۋاقىتتا «SAPA KIRPISH»، «اسىل تۇز» جانە «جاڭاتاس جەل ەلەكتر ستانساسى» سياقتى تاعى دا ءۇش جوبانى وڭىرلىك يندۋستريالاندىرۋ كارتاسىنا ەنگىزۋ جوسپارلانىپ وتىر. وسى جوبالار جۇزەگە اسقاندا 100-دەن اسا ادام تۇراقتى جۇمىسپەن قامتىلادى.
– سارىسۋ اۋدانى قاي زاماننان اگرارلى ءوڭىر سانالادى. اۋدان ورتالىعى 1997 جىلى جاڭاتاسقا قونىستانعان سوڭ عانا ءوندىرىس سالاسى قوسىلدى. سوندىقتان دا ءتورت ت ۇلىك مالىن باعىپ، ەگىنى مەن باۋ-باقشاسىن ءوسىرىپ جاتقان اۋىلداعى اعايىننىڭ جاي-كۇيى تۋرالى نە دەيسىز، سالاعا جاسالىپ جاتقان قامقورلىق، كومەكتەن دە اڭگىمە قوزعاپ قويساڭىز؟
– الگىندە ءسوز باسىندا اۋىل تۇرعىندارىنىڭ اقجارقىن كوڭىلىن ءوزىڭىز دە اتاپ ءوتتىڭىز. ءبىز كۇندەلىكتى جۇمىسىمىزدا جاڭاتاستى كوركەيتۋدى عانا ەمەس، ەلدى مەكەندەردەگى تۇرعىندارعا نە قاجەت، اۋىل نەگە مۇقتاج وسىنى ەسكەرىپ وتىرامىز. بىلاي قاراعاندا، وسى قالانى اسىراپ وتىرعان نەگىزىنەن اۋىلداعى اعايىندار. جەكە شارۋاشىلىق قۇرىلىمدارى كۇندەلىكتى بازارعا، اپتا سايىن وتەتىن جارمەڭكەگە ونىمدەرىن اكەلىپ، شىعارادى. كەڭەس زامانىندا «بايقادام» سوۆحوزى جاڭاتاستى كوكونىسپەن، «جاڭاتاس» سوۆحوزى ەتپەن قامتاماسىز ەتىپ وتىردى. «الماقتىڭ دا سالماعى بار» دەگەندەي، ەل اۋزىندا «كومبينات» اتالىپ كەتكەن ىرگەلى كاسىپورىندا سول اۋىلداردىڭ ازاماتتارى ەڭبەك ەتىپ كەلدى، قازىر دە سولاي.
وتكەن جىلى اۋىلشارۋاشىلىعىندا 3،7 ميلليارد تەڭگەنىڭ ءونىمى ءوندىرىلدى. وسىنشا قىرۋار قارجىنىڭ ارتىندا اۋىل ەڭبەككەرلەرىنىڭ تىنىمسىز بەينەتى، تولاسسىز توككەن تەرى بار. مەملەكەت تاراپىنان شارۋالارعا جاسالىپ جاتقان قامقورلىقتان دا اۋىلدىقتار قۇر قالىپ جاتقان جوق. ماسەلەن، «سىباعا» باعدارلاماسى قولعا الىنعالى بەرى 8 جەكە شارۋاشىلىق قۇرىلىمى 68 ميلليون تەڭگە نەسيە الىپ، 358 باس انالىق ءمۇيىزدى ءىرى قارا، 21 باس بۇقا ساتىپ الدى. قازىر اۋدان بويىنشا بارلىق ءمۇيىزدى ءىرى قارانىڭ – 6، قويدىڭ – 16، جىلقىنىڭ – 21 جانە تۇيەنىڭ 37 پايىزى اسىل تۇقىمدى. ارينە، مال بولعان جەردە ودان تارايتىن اۋرۋدىڭ الدىن الۋ وزەكتى ماسەلەنىڭ ءبىرى. سوندىقتان جۇقپالى مال اۋرۋلارىنىڭ الدىن الۋ، ونى بولدىرماۋ شارالارى تۇراقتى باقىلاۋدا. بىلتىر ۆەتەرينارلىق ءىس-شارالارعا 80،2 ميلليون تەڭگە جۇمسالسا، بيىل بۇل ماقساتقا 86 ميلليون تەڭگە قارالىپ وتىر. بارلىق اۋىلدىق ايماقتاردا ۆەتەرينارلىق پۋنكتتەر جۇمىس ىستەيدى. مال دارىگەرلەرى 12 قىزمەتتىك كولىكپەن قامتاماسىز ەتىلدى. ەگىن شارۋاشىلىعىندا دا اتقارىلىپ جاتقان جۇمىس از ەمەس. جەردى پايدالانىپ قانا قويماي، جاڭا تەحنولوگيانى ەنگىزۋ ارقىلى ونىمدىلىكتى ارتتىرۋ قاجەتتىگىن شارۋالار تۇسىنەدى. قازىر ديقاندارىمىز جۇمىستى وسى باعىتتا جۇرگىزۋدى قولعا الۋدا. ونىڭ ءبارىن ءبىر سۇحبات بارىسىندا قامتىپ، ايتىپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس.
اۋدان كولەمىندە اگروونەركاسىپ كەشەنىن دامىتۋعا بايلانىستى بارلىق اۋىلدىق وكرۋگتەردە مال شارۋاشىلىعى مەن مال ونىمدەرىن، ەگىس پەن تىڭايتقىشتار الۋعا تولەنەتىن سۋبسيديالار، وعان قول جەتكىزۋ جولدارى بويىنشا جيىندار وتكىزىلىپ، وندا شارۋاشىلىق قۇرىلىمدارىنا ونىڭ ماقساتى مەن ماڭىزدارى جونىندە جان-جاقتى ايتىپ ءتۇسىندىرىلدى.
وتكەن جىلى ەگىن جانە مال شارۋاشىلىعىنا 57 ميلليون تەڭگە سۋبسيديا تولەنسە، 2014 جىلعا 120 ميلليون تەڭگە جوسپارلانىپ وتىر. اۋدان كولەمىندەگى شارۋاشىلىق قۇرىلىمدارىمەن وتكىزىلگەن جيىندار ناتيجەسىندە شارۋا قوجالىقتار مەن جەكە كاسىپكەرلەر جاڭا تەحنيكالار الۋعا نيەت ءبىلدىرىپ وتىر. ليزينگكە 20-دان استام تەحنيكا الۋ جوسپاردا بار. بيىل اۋدان بويىنشا «كازاگرو قارجى» اق-نا 11 جوبا ۇسىنىلىپ وتىر. ونىڭ ىشىندە:
– جاڭاتاس قالاسىنان: مال بازارى، ءسۇت وڭدەۋ تسەحى، ماقسارىدان ماي دايىنداۋ تسەحى، الما سۋسىنىن دايىنداۋ تسەحى جانە ەكى ءمۇيىزدى ءىرى قارا مالىن بورداقىلاۋ الاڭى مەن ەكى قۇس فابريكاسى;
– جاڭاارىق اۋىلدىق وكرۋگىنەن 1000 باسقا ارنالعان بورداقىلاۋ الاڭىنىڭ قۇرىلىسى;
– يگىلىك اۋىلدىق وكرۋگىنەن 150 تونناعا ارنالعان كوكونىس قويماسى;
– تۇركىستان اۋىلدىق وكرۋگىنەن 50 باس ءمۇيىزدى ءىرى قاراعا ارنالعان بورداقىلاۋ الاڭىن سالۋ سياقتى جوبالار بار.
– وسى جەردە مىنا سۇراقتىڭ رەتى كەلىپ تۇر، اۋدان قىرىم قاندى بەزگەگى اۋرۋىن قوزدىراتىن كەنەنىڭ تابيعي وشاعى بولىپ سانالادى. بۇل اۋرۋدىڭ الدىن الۋدا قولعا الىنىپ جاتقان جۇمىستارعا از-كەم توقتالىپ وتسەڭىز؟
– 2013 جىلى وسى اۋرۋدىڭ الدىن الۋ شارالارىنا 8،3 ميلليون تەڭگە جۇمسالدى. ال، بيىل وسى ماقساتقا 9،5 ميلليون تەڭگە ءبولىندى. ءۇش كەزەڭمەن جۇرگىزىلەتىن دارىلەۋ جۇمىستارىمەن جاڭاتاس قالاسىنداعى كوپقاباتتى ۇيلەردىڭ جەرتولەلەرى دە قامتىلادى. اۋدانعا جاڭادان دارىلەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەتىن «دۋك» اۆتوكولىگى الىندى. ۇ.سىزدىقباي ۇلى مەن دوسبول اۋىلدارىندا توعىتپا سالىنادى. جايىلما، يگىلىك جانە قامقالى اۋىلدارىندا توعىتپا سالۋ ءۇشىن جوبالىق-سمەتالىق قۇجاتتار دايىندالۋدا. توعىزكەنت اۋىلىندا بيوتەرميالىق شۇڭقىر جاسالادى. وسى جەردە مىنا ماسەلەگە دە نازار اۋدارىپ وتسەم دەيمىن، تالاس وزەنىنەن سۋدىڭ از بەرىلۋىنەن دوسبول، توعىزكەنت جانە جايىلما اۋىلدارى ماڭىنداعى شابىندىق جەرلەردىڭ سور تارتىپ، جوعارىدا ءسوز بولعان اۋرۋ وشاقتارىنىڭ ۇلعايۋىنا اسەر ەتۋدە. قازىر سۋدىڭ ارنايى كەستە بويىنشا بوساتىلۋىنا قول جەتكىزدىك. وبلىس اكىمى كارىم ناسبەك ۇلى بۇل ماسەلەنى نازاردا ۇستاپ وتىر.
– شاعىن جانە ورتا بيزنەسى وركەندەگەن ەلدىڭ ەڭسەسى بيىك بولاتىنىن ءومىردىڭ ءوزى كورسەتتى. ەلباسى دا وسى سالاعا اركەز كوڭىل ءبولىپ، كاسىپكەرلەرگە بارىنشا قولداۋ كورسەتىپ وتىرادى. سونىڭ ءبىر ايعاعى – ارنايى جارلىقپەن شاعىن جانە ورتا بيزنەس سۋبەكتىلەرىن تەكسەرۋگە موراتوري جاريالاۋى. ەندى وسى سالا تۋرالى نە دەيسىز؟
– شاعىن جانە ورتا بيزنەستى دامىتۋ – ەلىمىزدى يندۋستريالىق جانە الەۋمەتتىك جاڭعىرتۋدىڭ باستى قۇرالى. وسى باعىتتاعى جۇمىستى جەتىلدىرۋ ماقساتىندا «سارىسۋ اۋدانى اكىمدىگىنىڭ كاسىپكەرلىك جانە ونەركاسىپ ءبولىمىنىڭ «سارىسۋ اۋداندىق بيزنەس-ينكۋباتور» كوممۋنالدىق مەملەكەتتىك مەكەمەسى قۇرىلدى.
اۋداندا «دامۋ» كاسىپكەرلىكتى دامىتۋ قورى اق-نىڭ كاسىپكەرلىك قولداۋ ورتالىعى جۇمىس ىستەيدى. 425 كاسىپكەر ازاماتقا كەڭەس بەرىلىپ، 3 كاسىپكەردىڭ الماتى قالاسىندا ىسكەرلىك بايلانىس كۋرسىندا ءدارىس الۋىنا قولداۋ كورسەتىلدى. «بيزنەستىڭ جول كارتاسى – 2020» باعدارلاماسىنىڭ IV باعىتى شەڭبەرىندە «بيزنەس كەڭەسى» وقۋ كۋرسى وتكىزىلىپ، 138 كاسىپكەرگە سەرتيفيكات تابىس ەتىلدى. 198 ازاماتقا «مونوقالالاردى دامىتۋ 2012-2020» باعدارلاماسى اياسىندا 1 ايلىق وقۋ كۋرسى جۇرگىزىلدى. جاڭاتاس قالاسىنان 25 ازاماتقا كاسىپكەرلىك سالاسىنداعى كەدەندىك ءىس، بۋحگالتەرلىك ەسەپ، سالىق زاڭدىلىقتارى تۋرالى دارىستەر وقىلىپ، سەرتيفيكاتتار تابىس ەتىلدى. بيىلعى جىلى «بيزنەس كەڭەسشى» وقۋ كۋرسىنان وتۋگە 98 ازامات نيەت ءبىلدىرىپ وتىر.
بۇل تۋرالى «اق جول» از جازىپ جاتقان جوق، ەندى سۇراعىڭىزعا تىكەلەي جاۋاپ بەرسەم، وتكەن جىلى شاعىن جانە ورتا كاسىپكەرلىك سالاسىندا وندىرىلگەن ءونىمنىڭ كولەمى الدىڭعى جىلمەن سالىستىرعاندا 6 پايىزعا ارتىپ، 4،7 ميلليارد تەڭگەنى قۇرادى. سالادا جۇمىس ىستەيتىندەردىڭ سانى 1،9 پايىزعا ءوستى. «بيزنەستىڭ جول كارتاسى-2020» باعدارلاماسى اياسىندا 45 ميلليون تەڭگەگە 8 جوبا ىسكە اسىرىلىپ، 30 جۇمىس ورنى اشىلدى. «مونوقالالاردى دامىتۋ» باعدارلاماسى شەڭبەرىندە جاڭاتاس قالاسىندا شاعىن جانە ورتا بيزنەسكە قولداۋ كورسەتۋگە 2013 جىلى 69،4 ميلليون تەڭگە قارجى جۇمسالدى. «ساۋداكەنت-نس» نەسيە ۇيىمى ارقىلى 12 جەكە شارۋاشىلىق قۇرىلىمىنا 59،9 ميلليون تەڭگە جانە «كازميكروفينانس» شاعىن نەسيە ۇيىمى ارقىلى 1119 ازاماتقا 263،7 ميلليون تەڭگە نەسيە بەرىلدى. نەسيە الىپ، جۇمىس كوزىن اشىپ، ءوزىن دە، وزگەنى دە اسىراپ وتىرعان ازاماتتار جاڭاتاستا دا، اۋىلداردا دا از ەمەس.
وڭىردە ءبىلىم بەرۋ، دەنساۋلىق ساقتاۋ، مادەنيەت جانە سپورت سالالارىندا دا وڭ وزگەرىس بار. سارىسۋلىقتار دا بارشا قازاق ەلى سياقتى ەڭسەسىن مىقتاپ تۇزەپ جاتسا، ول مەملەكەت تاراپىنان جاسالىپ جاتقان ناقتى قامقورلىقتىڭ جەمىسى دەپ بىلگەنىمىز ابزال.

امانگەلدى ءابىل
[email protected]

سارىسۋ اۋدانى.