ءبىز بۇل ساپارعا مۇقيات ازىرلەندىك. قاسىمدا اۋداندىق مۋزەي مەڭگەرۋشىسى ەسنازار قۇرىمباەۆ، وپەراتور-سۋرەتشى تالعات دوسپەمبەتوۆ بار. ەل اۋزىندا ايتىلاتىن اڭىز-اڭگىمەلەردى جيناقتاي ءجۇرىپ: «ونىڭ استارىندا ءبىر شىندىق بار-اۋ» دەگەن وي سانامىزدان كەتپەي قويدى. ءتۇبى جوق كوك كولدى، شال بابا بەينەسى كورىنىس بەرەتىن قۇزار شىڭدى ءوز كوزىمىزبەن كورگىمىز كەلدى.
جازدىڭ جايماشۋاق كۇنى. اسىرەسە، تاۋ بوكتەرى ماساتىداي قۇلپىرىپ، ەرەكشە كۇيگە ەنگەن. اينالا توڭىرەك القىزىل گۇلگە تۇنىپ تۇر. سارقىراعان تاۋ وزەنى بۋىرقانعان بۋراداي اساۋ مىنەز تانىتىپ كوبىكتەنە اعادى. جولباسشىمىز – قۇمارىق اۋىلىنىڭ تاۋ شاتقالىنداعى قورىقشىسى بولعان (مارقۇم) ومىربەك كولباەۆ. لاقاپ اتى – شومەك. ءالى سىر الىسقان جوقپىز. كوڭىلىن تاپساڭ، كول كورىنەدى. ءبىز دە سوعان بەيىمدەلدىك.
– ومەكە، اڭگىمە ايتىڭىز، جول قىسقارسىن، – دەدىم مەن.
ول ءبىراز ءۇنسىز قالدى. وتكىر كوزىن قۇزار شىڭدارعا تاستاپ وي قۇشاعىندا كەلەدى.
قىرسىقتىرىپ الامىز با دەپ، ءبىز دە ءۇنسىز وتىرمىز.
– نە ايتايىن، – دەدى ول كەنەتتەن، – اكەم دە قورىقشى بولعان. شال تاۋى – قۇت مەكەنىمىز. ءبىزدىڭ اۋلەتكە بۇل ولكەنىڭ ءاربىر تاسىنا دەيىن تانىس. سىزدەردى اداستىرماي الىپ بارامىن. وعان قام جەمەڭىزدەر.
تاعى دا ءۇنسىز قالدى. الدەن ۋاقىتتا ابالاعان يتتەردىڭ داۋسىنان سەلك ەتىپ، توڭىرەككە كوز تاستاساق، اۋماعى اجەپتاۋىر مەكەنگە دە كەلىپ قالىپپىز. ءىڭىر تۇسە باستاعان. توقتادىق. بۇل ومىربەكتىڭ فازەنداسى ەكەن.
تاڭەرتەڭ ەرتە تۇراتىن بولعاندىقتان، تاۋعا شىعاتىن كيىمدەرىمىزدى دايىنداپ جاتىپ قالدىق. ۇيقى كەلەر ەمەس. «كوك كولدىڭ قانداي قۇپياسى بار؟ قىسى-جازى قالايشا نە تارتىلماي، نە تاسىماي ءبىر دەڭگەيدە تۇرادى؟ مۇنىڭ قۇپياسىن بىلەر مە ەدىك…» دەيمىن دوڭبەكشىپ. ويىما شال بابا تۋرالى اڭىز ورالدى.
– شال بابامىز ءۇيسىن داۋىرىندە بيىك قۇزدى مەكەندەپ، قۇستىڭ ءتىلىن، كيىكتىڭ ءۇنىن، تاۋتەكەنىڭ سىرىن بىلگەن دەسەدى. اڭىزعا قاراعاندا شال بابا وتە جەلاياق، ۇشقىر، قۇرالايدى كوزگە اتقان مەرگەن بولعان. قۇلاندى قۇرىقتاپ، بۇعىنى بۇعاۋلاپ مىنگەن دەگەن اڭىز بار. ايۋ، جولبارىس، قابىلان، تاۋتەكە شال بابانىڭ سيقىرلى داۋىسىنا ەلىتىپ سەلت ەتپەي تۇرىپ قالادى ەكەن. ءوزى اۋليە، كورىپكەل، تابيعاتتىڭ تىلسىم قۇپياسىن اللانىڭ قۇدىرەتىمەن سەزىپ وتىراتىن بولعان. سوندىقتان بۇل قاسيەتتى مەكەن شال تاۋى اتانعان دەپ ءجۇز جاساعان شەجىرەشى سارسەنباي اتامىز ايتىپ وتىرۋشى ەدى، – دەپ سىر شەرتەدى سول اۋىلدا كىندىك قانى تامعان ازامات، ەل شەجىرەسىنە كوڭىل ءبولىپ، ونى جيناپ جۇرەتىن ءارى تاريحشى، ءارى كومپوزيتور، – دۇيسەن بىقىباەۆ.
تاۋدىڭ ءبىر بەتىندە كۇن شىعاردا شال بابانىڭ ساعىم بەينەسى كورىنەدى ەكەن.
اڭىزدا ايتىلعان وسى ءبىر تىلسىم قۇپيانى بىلگىم كەلىپ تۇنىمەن كوز ىلمەدىم. ءبارىمىز تاڭ بوزارا ويانىپ، تاۋعا قاراي بەت الدىق. شال بابانىڭ بەينەسى كورىنەتىن قۇزار شىڭعا قاراما-قارسى كەلىپ دامىل تاپتىق. تومەندە كۇن ىستىق بولسا دا بيىك تاۋدىڭ تاڭعى سالقىنى دەنەمىزدى تىتىركەنتىپ، سەرگىتىپ جىبەردى. اينالا قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىنىشتىق. سۇلۋ كورىنىسكە تامسانباي تۇرا المايسىڭ. تابيعات تىلسىمى جانىڭدى باۋراپ العانداي. كۇن ۇياسىنان كوتەرىلگەندە بيىك شىڭدار ەرەكشە كۇيگە ەنىپ، تاڭداي قاقتىرادى. ءبىزدىڭ كوزىمىز تاۋ شىڭىندا. كۇن كوتەرىلىپ كەلەدى.
– و، توبا! توبا! – دەدىم مەن كۇبىرلەپ. ويتكەنى، ساعىمدانىپ ادام بەينەسى كورىنە باستاعان ەدى.
– تالعات، بول تەز، تەز! ءتۇسىرىپ قال! – دەدىم مەن اپتىعىپ.
قوزعالاتىن تالعات جوق. اۋزى اشىلىپ كەتىپتى. ءتىلى بايلانىپ قالعانداي ءۇن قاتپايدى. تەك باسىن شايقاي بەرەدى. عاجايىپ كورىنىس سالدەن سوڭ كوزدەن عايىپ بولدى. مەن رەنجىپ تالعاتقا ۇرسىپ ءجۇرمىن. ول بولسا:
– تۇسىرۋگە سەسكەندىم، قورىقتىم، – دەيدى.
اتا-بابامىزدان ىرىمشىل ۇرپاقپىز عوي. تالعاتتىكى دۇرىس تا شىعار. ءلام دەگەن جوقپىن. بىراق عاجايىپ كورىنىستى تۇسىرە الماي قالعانداعى وكىنىشىم باسىلار ەمەس.
– و، قۇدىرەت! قۇدىرەت! وسىنداي دا عاجايىپ بولادى ەكەن عوي، – دەپ وكىنىشىمدى باسقانداي بولدىم. «اڭىز تۇبىندە شىندىق بار ەكەن عوي» دەگەن وي ءتۇيدىم.
شال بابا جايلى ەكىنشى ءبىر اڭىزدا بىلاي دەيدى: «باعزى زاماندا كوكدونەن اتتى جىگىت ەرەكشە قابىلەتى مەن قايىرىمدىلىعىنىڭ ارقاسىندا ەل اۋزىنا ىلىگىپ، حالىقتىڭ ريزاشىلىعى مەن راقىمىنا بولەنىپ جۇرەدى ەكەن. سوعىس، قانتوگىستەن قاجىعان حالقىنىڭ جوعىن جوقتاپ، اكەسىز قالعان ۇلدارىنا رۋحاني قۋات بەرىپ، اعالىق قامقورلىعىمەن جانىنا جالاۋ بولا ءبىلىپتى. سونداي جانى جايساڭ، قايىرىمدى جىگىت ءوزى دە ۋىزداي جاس، پاك ەكەن. وسى جاستىق جەلىگى مەن رياسىز كوڭىلى ونى دا ماحاببات سەزىمىنىڭ الدىنا اكەلىپ، جىگەرىن قۇم، كوڭىلىن كەرمەك ەتىپتى. ول بىلاي بولعان. كوكدونەن جىگىت تارتى جەرىنىڭ قالىڭ قامىسىنىڭ اراسىنا جابايى قابانعا اڭعا بارادى. ونى بۇگىن قالاي دا قولعا ءتۇسىرۋى ءتيىس ەدى. سەبەبى اعاسى كەرىمنىڭ ۇيىندەگى جەڭگەسى 7 جىل قۇرساق كوتەرمەي، وسى جۋىقتا عانا اياعى اۋىرلاعانىن ەستىپ، ءوزى ىشتەي قۋانىشتى ءجۇردى. ونى دا كورشى اۋىلدان كەلىپ بوساعادان اتتاي بەرگەندە اپاسى:
– و، جاراتقان يەم، توبا قىلدىم! توبا! دومالاق ەنە، جەبەگەنىڭە رازىمىن! كوكدونەننىڭ ارتىنان ەرتىپ ءبىر قارا قيعانىڭا! – دەپ، اسەم ءجۇزى قۋانىشتان نۇرلانا بالبىراپ تۇرعان جەڭگەسىن ماڭدايىنان ءسۇيىپ تۇر ەكەن.
ەسەيىپ قالعان قاينىسىنان ۇيالىپ كەتكەن جەڭگەسى ەرنىن تىستەلەپ، تورگى بولمەگە ەنگەندە، كوكدونەن دە توبەسى كوككە جەتكەندەي:
– اپا، شىن با، شىنىمەن اعامنىڭ بالاسى – مەنىڭ باۋىرىم دۇنيەگە كەلە مە؟ – دەپ شەشەسىن قۇشاقتاي الدى.
ارادا 3 اي ۋاقىت وتكەندە اپاسى شاقىرىپ:
– جابايى قاباننىڭ جۇرەگى قاجەت، جەڭگەڭ جەرىك. جەرىگى قانباعان انانىڭ ءسابيى «نىشانالى» بولىپ تۋىلادى، – دەپ اعاسىنىڭ ساپاردان ءالى ورالا قويماعانىن ايتتى.
كوكدونەن جىگىت بىردەن كەلىسىم بەردى. ال اناسى بالاسى ءۇشىن تاعى دا مازاسىزدانىپ، اڭشى ءامىر قارياعا بارىپ جولىعىپ، سوعان «تاۋىپ كەل دەپ ءوتىنىش جاسا»، – دەدى.
الايدا، كوكدونەن بۇل جاۋاپتى دا كۇردەلى ءىستى ءوزى اتقارماقشى بولىپ، بەلىن بەكەم بۋدى. تاڭ اتپاستان تۇرىپ تارتىنىڭ نۋلى قامىستى سايىنا «قابان، قايداسىڭ؟» دەپ تارتىپ كەتتى. مەجەلى جەرىنە كۇن ارقان بويى كوتەرىلگەندە جەتىپ، ءبىراز تىنىستاپ الدى. استىنداعى قاراكەردى قامىستىڭ وڭ جاق بەتىندەگى توبەنىڭ بوكتەرىنە قالدىردى. ونىسى: «ەگەر قاۋىپ تونە قالسا، اتىم قاۋىپسىزدەۋ جەردە بولسىن، ءوزىم الاڭدامايىن» دەگەنى.
ساق قيمىلمەن ءامىر اڭشى نۇسقاعان قامىستىڭ سولتۇستىك باتىس جاعىنا جاقىنداي بەرگەندە ءبىر ءالسىز، قىسىلعانداي، اۋىرسىنا ىڭىرسىعان داۋىستى ەستىپ، سەلت ەتپەستەن تۇرىپ قالدى. سىبدىرسىز، جاي باسىپ جاقىنداپ كەلگەندە قاراۋىتىپ جاتقان ادامنىڭ سۇلباسىن كوردى.
«اڭ با، ادام با، جاۋ ما؟» دەگەن نەشە ءتۇرلى ساۋالعا جاۋاپ ىزدەگەندەي ءبىراز تۇردى دا، نە دە بولسا جاقىندايىن دەپ باردى. جانىنا تاياپ كەلگەندە عانا بورىگىن باسىنا باستىرا كيگەن 14-15 جاستاعى بوزبالانىڭ سول اياعىنىڭ قاقپانعا قىسىلىپ قالعانىن كورىپ، كومەككە ۇمتىلدى. بار كۇشىن سالىپ كەرىپ اشقان اڭ قاقپانىنان ازەر بوسانعان ءالسىز دەنە سىلق ەتىپ جانىنا قاراي قيسايا كەتتى. جىلدام اياعىن تەكسەردى. قالىڭ بالاقتى شالبار مەن ساپتاما ەتىكتەن قاقپاننىڭ ءىزى ايقىن بايقالادى. كوكدونەن جىگىت شاپشاڭ قيمىلداپ اياعىن جالاڭاشتاپ جىبەرىپ، قانشالىقتى جارادار ەكەنىن كورمەكشى بولدى. الايدا، اۋىرسىنا ىڭىرسىعان بوزبالا اياعىن تارتىپ، شەشۋگە قارسىلىق ءبىلدىردى. كوكدونەن ءبىر كەزدە تورسىعىن اشىپ بەيباق بوزبالانىڭ اۋزىنا سۋسىن تامىزدى. اۋىرسىنا ىڭىرسىعان جىگىتتىڭ بوركى ىسىرىلىپ شەشىلگەندە، ونىڭ شاشى جايىلىپ، بوزبالانىڭ جىگىت ەمەس، قىز ەكەنىن كورىپ تاڭ-تاماشا قالدى. ءبىرازدان سوڭ تورسىقتى قىز ەرنىنە اپارا بەرگەندە، كىرپىكتەرى ءسال قيمىلداپ، كوزىن اشتى. قىز جۇزىنەن شەكسىز ريزالىق بايقاعان جىگىت ەرىكسىز جىميدى. ءبىر كەزدە وقىستان «قورس» ەتكەن دىبىسقا ەكەۋى دە جالت قاراعاندا، وزدەرىنە قۇيعىتا شاۋىپ كەلە جاتقان قاباندى كوردى. جىگىت قىزدى تاستاي بەرىپ، ءوزى ۇشىپ تۇرىپ، حايۋانعا قارسى ۇمتىلا بەردى.
قىنابىنان سۋىرىپ العان وتكىر قانجارىن بار كۇشىمەن قاباننىڭ جۇرەك تۇسىنا تىعىپ الدى. ايقاس ۇزاققا سوزىلمادى. ءبىر كەزدە ەكەۋى دە جەرگە «گۇرس» ەتە قۇلادى. قىز بار قايراتىن بويىنا جيىپ، سۇيرەتىلىپ جىگىت جانىنا كەلدى. جىگىت ەس-ءتۇسسىز ەدى. قانشا مەزگىل بولعانى بەلگىسىز. ءبىر كەزدە كوكدونەن باسىن سۇيەپ، اۋزىنا سۋسىن تامىزىپ وتىرعان ارۋدىڭ جىلى الاقانى مەن بەتىنە تامعان ىستىق جاسىنان ەسىن جيدى. الگىندە عانا ءوزى قۇتقارعان بەيباق ارۋدىڭ ەندى وزىنە دەمەۋ بولىپ وتىرعانىنا قايران قالعان جىگىت ەزۋ تارتتى.
ءبىرى يىعىنان، ءبىرى اياعىنان جارالانعان ەكى جاستىڭ ءبىر-ءبىرىن ۇناتىپ قالعانىنا كوگىلدىر اسپان مەن ۇلان-عايىر دالا عانا كۋاگەر بولادى. اۋىلىنا ورالعان كوكدونەن جىگىت ەندىگى جەردە جاتسا دا، تۇرسا دا كوگەرشىن ارۋدى ۇمىتا المادى. بار ەرىك-جىگەرى مەن جۇرەگىنىڭ امىرىنە سۇيەنگەن كوكدونەن ەل اعاسى، رۋ باسى شال باباعا كەلىپ ءوز جايىنان حابار بەرەدى. شال بابا كوگەرشىن ارۋدىڭ ءجونىن سۇرادى.
ءبىراز ۇندەمەي، ساعىم دالاداعى قاڭعىپ بارا جاتقان قاڭباققا كوزىن قاداعان قاريا بىلاي دەدى:
– بويجەتكەن – باراق باتىردىڭ قىزى. اكەسى اسقان جاۋجۇرەك، كوڭىلى تۇسكەنگە كولدەي، قاسيەتتى كىسى ەدى. تۇنەۋ كۇنگى سوعىستا قازا تاپتى. الايدا، بۇل تاڭداۋىڭ – اداسۋ، رايىڭنان قايت! قازاق جەتى اتاسىنا دەيىن قىز الىسپاعان! قايت رايدان، بالام، قايت! – دەدى.
ءۇمىت پەن ۇرەي ارقالاعان كوكدونەن كوگەرشىن ارۋعا سول كەشتە جولىعىپ، ارمانىنىڭ قاڭباقتاي قاڭعىپ كەتكەنىن ايتادى. قىز دا بولسا اقىل-پاراساتىمەن، جاۋجۇرەكتىگىمەن جىگىتكە پارا-پار كوگەرشىن ارۋ ءوز ماحابباتىن تۇنشىقتىرا تۇرىپ: «تاعدىر بىزگە بىرگە بولۋدى جازباسا دا، باۋىر بولىپ سىيلاسۋدى جازعان ەكەن، ەندىگى جەردە اعا دەپ سىيلاپ وتەر ارداعىمسىڭ! بايلامىمىز وسى بولسىن!» – دەپتى.
مىنە، بۇگىنگى الماعايىپ زاماننىڭ وتكەلىندە تۇرىپ، تالاي ۇياتتى وقيعالاردىڭ كۋاگەرى بولىپ، ۇرپاق تاربيەسى ماسەلەسىندە «اتتەگەن-اي» دەگەن تۇستارىمىزدى زەردەلەپ، شال بابانىڭ وسيەتىن العان كوكدونەن جىگىت پەن كوگەرشىن ارۋدىڭ اقىلى مەن قايراتى ساباق بولسا ەكەن دەپ تىلەيمىز. اقىلىن سابىرىنا بيلەتكەن ۇرپاق قانا ءوز ەلىنىڭ ناعىز ۇلى مەن قىزى بولماق.
تۇرسىنحان جامانباەۆ،
قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى.
ت. رىسقۇلوۆ اۋدانى.