رەسپۋبليكالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيادا
شەرحان مۇرتازا شىعارماشىلىعى كەڭىنەن ءسوز بولدى
قازاق ادەبيەتىنىڭ، ءتىلىنىڭ، ءدىلىنىڭ مۇڭىن مۇڭداپ، جوعىن جوقتاعان، شىندىقتىڭ شىراقشىسىنداي بولعان، ۇلت ادەبيەتىنىڭ ابىزى، قازاق جۋرناليس-تيكاسىنىڭ قارا نارى شەراعا – شەرحان مۇرتازا بيىل سەكسەن بەس جاسقا تولىپ وتىر. وسىعان وراي تۇلعانىڭ تۋعان جەرىندە بىرقاتار يگى شارالار ۇيىمداستىرىلۋدا. وبلىس اكىمدىگى مەن تاراز يننوۆاتسيالىق-گۋمانيتارلىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قولعا الۋىمەن وتكەن «شەرحان مۇرتازا شىعارماشىلىعى جانە تاۋەلسىز ەل رۋحانياتى» اتتى رەسپۋبليكالىق عىلىمي-تاجىريەلىك كونفەرەنتسيا سولاردىڭ نەگىزگىلەرىنىڭ ءبىرى دەسەك قاتەلەسپەيمىز.
وبلىستىق قازاق دراما تەاترىندا وتكەن كونفەرەنتسياعا ەلىمىزگە بەلگىلى عالىمدار مەن جازۋشىلار، قوعام قايراتكەرلەرى مەن جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ رەكتورلارى، ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار مەن ستۋدەنت جاستار قاتىستى.
القالى جيىنعا جينالعاندار الدىمەن حالىق جازۋشىسىنىڭ شىعارماشىلىعىنىڭ سان قىرىنان حابار بەرەتىن تەاتر فوەسىندە ازىرلەنگەن كىتاپ كورمەسىمەن تانىسىپ، اتالمىش ۋنيۆەرسيتەتتىڭ «شەرحانتانۋ» ورتالىعىنىڭ باستاماسىمەن شىققان «قازاقتىڭ شەراعاسى» كوپ تومدىق جيناعىنىڭ جاقىندا جارىق كورگەن 8-9-10 كىتاپتارىنىڭ تۇساۋكەسەر راسىمىنە قاتىستى. ايتا كەتۋ كەرەك، بۇعان دەيىن جەتى تومىن، ەندى ءۇش تومىن شىعارىپ وتىرعان ورتالىق شەراعاڭ مۇرالارىن ءالى دە زەرتتەپ، زەردەلەپ الداعى ۋاقىتتا دا يگى ءىستى جالعاستىرا بەرمەك ەكەن. ول تۋرالى تۇساۋكەسەر سالتاناتىندا ءسوز العان تيگۋ رەكتورى، قر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ەربولات ساۋرىقوۆ ايتىپ بەردى. ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى جانىنداعى اباي عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور جانعارا دادەباەۆ پەن جازۋشى-دراماتۋرگ، قر ەڭبەك سىڭىرگەن قىزمەتكەرى ەلەن ءالىمجان «زاۋ تۇلعا»، «ستەنوگراممالار»، «جۇلدىزدى، نۇرلى سۋرەتكەر» اتتى جاڭا جيناقتاردىڭ لەنتاسىن قيىپ، ورتالىق جۇمىسىنا ساتتىلىك تىلەدى. قوناقتارعا اتالمىش كىتاپتان ۇلەستىرىلدى.
بۇدان سوڭ زالعا جينالعان قالىڭ كوپشىلىكتىڭ الدىندا تيگۋ-دىڭ ەكىنشى كۋرس ستۋدەنتى، جاس ايتىسكەر اقىن مەدەۋ مىرزاتاي ادەمى ماقامىمەن اۋەندەتىپ، ارناۋ ولەڭىن وقىپ، جۇرتشىلىقتىڭ قوشەمەتىنە بولەندى. كونفەرەنتسيانىڭ پلەنارلىق ماجىلىسىندە العاشقى ءسوز كەزەگىن العان وبلىس اكىمىنىڭ ورىنباسارى ەرقانات مانجۋوۆ ەلباسىنىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى باعدارلامالىق ماقالاسى بويىنشا وڭىردەگى اتقارىلىپ جاتقان جۇمىستارعا توقتالا كەلە، قازاق ادەبەيەتى مەن جۋرناليستيكاسىنىڭ ابىزىنا اينالعان اسقاق تۇلعا – شەراعاڭ تەك جامبىل ءوڭىرىنىڭ عانا ماقتانىشى ەمەس، كۇللى قازاقتىڭ ايبىندى پەرزەنتى ەكەنىن ايتىپ، مەرەيتوي يەسىنىڭ مەرەيى ارتا بەرۋىن تىلەپ، ءىس-شارانى اشىق دەپ جاريالادى.
– سىندارلى ساياساتىمەن ەلىمىزدى جارقىن بولاشاققا باستاعان ەلباسىمىز نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازارباەۆ ۇنەمى رۋحانيات ءىسىن العا ورلەتكەن ۇلى تۇلعالارىمىزعا تاعزىم ەتىپ كەلەدى. جۇرگىزىلىپ وتىرعان مادەني رەفورمالار مەن رۋحاني وزگەرىستەر ەلىمىزدىڭ تاريحي-ساياسي قايراتكەرلەرىنىڭ ءومىرى مەن ونەگەسىن ۇلىقتاپ، ۇلتتىق كەڭىستىكتەگى دارا قىزمەتتەرىن كەيىنگى ۇرپاققا اماناتتاۋدى باستى ماقسات ەتۋدە. وسىنداي باستامالاردى قولداپ، جاھاندانۋ جاعدايىنداعى تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ قوعامدىق احۋالىنىڭ ءوز كەزەگىندە كۇردەلى ماسەلەلەرگە اينالىپ وتىرعاندىعىن ەسكەرىپ، تاراز يننوۆاتسيالىق-گۋمانيتارلىق ۋنيۆەرسيتەتى 2009 جىلدىڭ 22-ساۋىرىنەن باستاپ «شەرحانتانۋ» عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىن اشتى. ول ءوزىنىڭ اۋقىمدى جۇمىستارىن جۇرگىزۋدە.
عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ماقساتى – تۋعان ولكەمىزدىڭ تۇلەگى، ەل ماقتانىشى، حالىق جازۋشىسى، بەلگىلى قوعام قايراتكەرى ش.مۇرتازانىڭ شىعارماشىلىعىن ناسيحاتتاۋ، عىلىمي زەرتتەۋدى ۇيىمداستىرۋ جانە جوسپارلى زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ، جازۋشىنىڭ شىعارماشىلىعىن زەرتتەۋشى عالىمدارمەن بايلانىس ورناتۋ جانە ولارمەن شىعارماشىلىق بىرلىكتە جۇمىس اتقارۋ سىندى ءىس-ارەكەتتەرىمەن ايگىلى ورتالىقتىڭ قازىرگى كەزەڭدە بارشا وبلىس جۇرتشىلىعىنا، ءتىپتى، رەسپۋبليكا دەڭگەيىندە تانىلىپ وتىرعاندىعى بەلگىلى، – دەگەن ەربولات ساۋرىقوۆ «شەرحانتانۋ» ورتالىعىنىڭ اتقارىپ جاتقان وزگە دە كوپتەگەن جۇمىستارى تۋرالى اڭگىمەلەپ بەردى. سونداي-اق، جۋىردا جازۋشىنىڭ تۋعان كۇنى قارساڭىندا جامبىلدىق دەلەگاتسيا الماتىعى ارنايى بارىپ، تۇلعانى قۇتتىقتاپ قايتقاندارىن ايتتى.
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور جانعارا دادەباەۆ ءوز بايانداماسىندا شەرحان مۇرتازا شىعارمالارىنىڭ سان قىرلىلىعى تۋرالى ءسوز قوزعاپ، ونداعى تۇرار رىسقۇلوۆ، ونىڭ اكەسى رىسقۇلدىڭ بەينەسىنە كەڭىرەك توقتالدى.
– جازۋشىنىڭ بەس كىتاپتان تۇراتىن «قىزىل جەبە» رومان-ەپوپەياسىندا اسا كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرى، قازاق حالقىنىڭ ۇلى پەرزەنتى تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ ءومىرى مەن قىزمەتى تولىق قامتىلعانمەن، ونى ومىرباياندىق شىعارما دەپ قابىلداۋعا بولمايدى. ويتكەنى، رومان-ەپوپەيادا تاريحي تۇلعانىڭ ءومىرى مەن قىزمەتى ارقىلى حالىق بەينەسى، تۇتاس ءبىر ەلدىڭ ءومىر تاريحى اياسىندا بۇكىل ءبىر ءداۋىردىڭ اسا ءىرى ساياسي-الەۋمەتتىك شىندىق وقيعالارى كورىنىس تاپقان. سوندىقتان، «قىزىل جەبەنىڭ» نەگىزگى قاھارمانى – حالىق. «قىزىل جەبەدە» سۋرەتتەلگەن شىندىق – حالىق ءومىرىنىڭ شىندىعى.
ش. مۇرتازانىڭ «قىزىل جەبەسىندەگى» رىسقۇل مەن م.اۋەزوۆتىڭ «قاراش-قاراش وقيعاسىنداعى» باقتىعۇل بەينەلەرىنىڭ تۇپكى نەگىزى ءبىر. م.اۋەزوۆتىڭ «قاراش-قاراش وقيعاسى» رىسقۇل ءومىرىنىڭ شىندىقتارى نەگىزىندە جازىلعان. سولاي بولا تۇرا ش.مۇرتازانىڭ رىسق ۇلى مەن م.اۋەزوۆتىڭ باقتىع ۇلى ءبىرىن-ءبىرى قايتالامايدى.
«قىزىل جەبە» تاريح شىندىعىنا نەگىزدەلەدى. جازۋشى تاريح شىندىعىنا ءوزىنىڭ شىعارماشىلىق مۇراتى، ازاماتتىق كوزقاراسى تۇرعىسىنان قارايدى. تاريحي دەرەكتەردى كوزىنەن ءتىزىپ باياندامايدى، تاڭداپ، تالعاپ پايدالانادى. ويدان شىعارۋ ارقىلى رومان-ەپوپەيانىڭ نەگىزگى وي وزەگىن ۇزبەي دامىتادى جانە الەۋمەت ومىرىندەگى، جەكە ادام باسىنداعى قيلى جاعدايلاردىڭ قيسىنىن قيالداپ تابادى. رومان-ەپوپەيا – شىن مەن جالعان، ادال مەن ارام، جارىق پەن تۇنەك، جاقسىلىق پەن جاماندىق، ماحاببات پەن ز ۇلىمدىق اراسىنداعى بىتىسپەس كۇرەستىڭ زاردابىن ەپيكالىق كەڭ قۇلاشپەن سۋرەتتەگەن رومان-ەپوپەيا، – دەي كەلە بايانداماشى «اي مەن ايشا» رومانىنا دا از-كەم توقتالىپ، شەراعانىڭ دارا بولمىسىن تىلگە تيەك ەتتى.
– شەرحان مۇرتازا – ءوز زامانىنىڭ دارا تۇلعاسى. ارينە، تۇلعانىڭ ءبارى دارا. قازاقستاننىڭ دالاسى مەن قالاcىنداعى قالىڭ قازاقتى ايتپاعاندا، وسى سالتاناتتى سارايدا شەرحان مۇرتازاعا قۇرمەت ءبىلدىرىپ، ءيىن تىرەسىپ وتىرعان جۇرتتىڭ اراسىنىڭ وزىنەن تۇلعا ەمەس جاندى تابۋ قيىن، بىرىنە-ءبىرى اينىماي ۇقساعان ەكى كىسى جوق. ايتسە دە شەرحان مۇرتازا تۇلعاسىنىڭ دا، دارالىعىنىڭ دا ءمانى ەرەكشە، ءمانىسى بولەك.
شەرحان مۇرتازا جاھاندا جان بالاسىنا باس ءيىپ، تىزە بۇگىپ كورگەن ەمەس. مۇنى بىرەۋ ەرلىك دەيدى، بىرەۋ ادىلدىك دەيدى، ءۇشىنشى بىرەۋ كەمەلدىك دەيدى. ءبارىنىڭ دە ءسوزىنىڭ جانى بار.
بايىرعى قازاق كەمەڭگەرلەرى يىلمەيتىن باستىڭ، بۇگىلمەيتىن تىزەنىڭ بولمايتىنىن ايتادى. بۇل ءسوزدىڭ نەگىزى تەرەڭدە. ونداي تەرەڭگە كوڭىلمەن بولماسا، كوزبەن بويلاۋ قيىن. دەگەنمەن، شەراعاڭنىڭ جان بالاسىنىڭ الدىندا باس ءيىپ، تىزە بۇكپەگەنى راس، بىراق باس يەتىن، تىزە بۇگەتىن جەرى جوق ەمەس، بار: سۇيگەنىنىڭ الدىندا. شەراعاڭنىڭ سۇيگەنى، سۇيەتىنى بىرەۋ ەمەس، ەكەۋ. سوندىقتان بۇل كىسى ءبىر ەمەس، ەكى جەردە باس ءيىپ، تىزە بۇگەدى. ونىڭ ءبىرى – قۇدايدىڭ الدى، ەكىنشىسى – حالىقتىڭ الدى، – دەدى ج.دادەباەۆ.
«ۇلت رۋحىنىڭ جارشىسى» تاقىرىبىندا بايانداما جاساعان جازۋشى، دراماتۋرگ ەلەن ءالىمجان ءوز سوزىندە قالامگەردىڭ رەداكتورلىق، اۋدارماشىلىق قاسيەتتەرىنىڭ بيىكتىگىن العا تارتىپ، ونىڭ تۋىندىلارىنىڭ باستى وزەگى – ۇلت رۋحى ەكەنىن جەتكىزدى.
– شەرحان مۇرتازا! بۇل ەسىمنىڭ حالىق جادىندا جاتتالعانىنا 40 جىلدان اسىپ كەتتى. سول 40 جىلدا ادەبيەت پەن جۋرناليستيكاعا نەبىر تالانتتار كەلىپ قوسىلدى. بىراق ولاردىڭ ەشقايسىسى ونىڭ جۇلدىزىن كومەسكىلەندىرە العان جوق. قايتا شەرحان جۇلدىزى بۇرىنعىدان دا جارقىراپ، ءار جۇرەككە نۇر قۇيا ءتۇستى.
ءار ءداۋىردىڭ وسىنداي ءبۇتىن بەينەسىن جاساپ بەرگەن جازۋشى بۇرىنعى-سوڭعى تاريحتا از ەمەس. بىراق، قازاق جازۋشىسى شەرحان مۇرتازانى ولاردان ەرەكشەلەيتىن ءبىر قاسيەتى بار. ول بەس كىتاپتان تۇراتىن «قىزىل جەبەنىڭ» ءون بويىندا قالماي وزىنشە ءبىر جەلى بولىپ ىلەسىپ وتىراتىن ارۋاقتار رۋحى. ارۋاقتاردى باس كەيىپكەرمەن تەڭ دارەجەدە ىلەستىرىپ وتىرۋ، ونى شىعارمانىڭ باستى وزەگى ەتۋ – بۇرىن-سوڭدى، ءتىپتى، ارۋاقشىل قازاق جازۋشىلارىندا دا كەزدەسپەيدى. كوممۋنيست قايراتكەر تۋرالى كوممۋنيست جازۋشى كوممۋنيستىك قوعامدا تۇرىپ جازعان بۇل روماننىڭ باستى وزەگى – ۇلت رۋحى ەكەنى داۋسىز، – دەدى ە.ءالىمجان.
بۇدان كەيىن «شەرحاننىڭ جولى» تاقىرىبىندا ءسوز العان جازۋشى، حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ يەگەرى، وبلىستىق «اق جول» گازەتىنىڭ ديرەكتور-باس رەداكتورى كوسەمالى ءساتتىباي ۇلى وسىدان ون بەس جىل بۇرىن تۇلعانىڭ تۋعان جەرى – جۋالىداعى تالاپتى اۋىلىنا بارىپ، ساليقالى سۇحبات قۇرعانىن ايتتى. ول جازۋشىنىڭ جەتپىس جىلدىعىندا ارنايى جەتپىس سۇراق دايىنداپ بارىپ، ەمەن-جارقىن اڭگىمەلەسىپ، ونىسى كەيىن رەسپۋبليكالىق باسپا بەتتەرىندە «شاماڭ كەلسە، شىندىقتى ايت» دەگەن اتپەن اۋقىمدى دۇنيە بولىپ بەرىلگەنىن، كىتاپ بولىپ شىققانىن دا جەتكىزدى. سول سۇحباتتان ءۇزىندى وقىپ بەرگەن بايانداماشى تۇلعانىڭ ءوزى ايتۋىنداعى بالالىق، جاستىق شاقتارىنان ەستەلىكتەر كەلتىرىپ، ينتەرناتتا، ماسكەۋ ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىعان كەزدەرىنەن قىزىقتى ساتتەردى اڭگىمەلەپ كوپشىلىكتىڭ قىزىعۋشىلىعىن وياتتى.
سونداي-اق، كونفەرەنتسيادا قورقىت اتا اتىنداعى قىزىلوردا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى بولات بورانباي «اي مەن ايشا»: اتاۋلار ءبىتىمى» تاقىرىبىندا، ش.ايتماتوۆ اتىنداعى حالىقارالىق سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى، رەجيسسەر قۋاندىق قاسىموۆ «ش.مۇرتازانىڭ دراماتۋرگياسى» حاقىندا وي قوزعادى.
كونفەرەنتسياعا جينالعاندار مەرەيلى سەكسەن بەس جاسقا كەلگەن شەراعاڭنىڭ ەل، حالىق ءۇشىن اتقارعان ەڭبەگىنىڭ ۇشان-تەڭىز ەكەنىن، ونىڭ قالامانىنان تۋعان دۇنيەلەر بۇگىنگى عانا ەمەس، كەلەر ۇرپاقتىڭ دا رۋحاني مۇراسىنا اينالا بەرەتىنىنە سەنىم ءبىلدىرىپ، جاقسى اسەرمەن تارقاستى.
سۋرەتتەردى تۇسىرگەن
اقادىل رىسماحان.
جانعازى احمەت،
«اق جول».