بەلگىلى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرىنە تاراز قالاسىنان ءبىر كوشەنىڭ اتى بەرىلسە
ول 1906 جىلدىڭ 17 جەلتوقسانىندا ساۋداكەنت جەرىنىڭ جون وڭىرىندەگى قاراتاس اۋىلىندا شارۋا وتباسىندا دۇنيەگە كەلىپ، جاستايىنان جەتىم قالىپ، قيىندىقپەن كۇرەسىپ ءوستى. وزىنەن نەبارى ەكى جاس ۇلكەن دوساي اعاسى ەكەۋى بىرىگىپ باي-ماناپتىڭ قوزىسىن باعىپ، قويىن قايىرىپ، كوپ تاۋقىمەت كورگەن. بايدان ابدەن ءزابىر كورگەن ەكى جاس بالا اۋىلدان قاشىپ شىعىپ،جولدا تاشكەنت شاھارىنا بارا جاتقان ساۋداگەر-ارباشىلارعا تاپ بولادى.
بۇل 1919 جىلدىڭ جاز ايى ەكەن. ساۋداگەرلەرمەن بىرگە سول كەزدە «ناندى قالا» اتانعان ۇلكەن قالاعا كەلىپ، مەكتەپ-ينتەرناتقا ورنالاسقان. وقۋ مەن بىلىمگە قۇشتار بالاڭ جىگىت تاشكەنت قالالىق فزو-سىنا ءتۇسىپ، وقۋمەن قاتار ترامۆاي دەپوسىندا توكار بولىپ جۇمىس ىستەگەن. ەتى ءتىرى، وجەت ءاشىر مەكتەپتە بىلىمگە زەرەكتىگىن كورسەتىپ، جاستارعا ۇلگى بولىپ 1920 جىلى كومسومولعا، 1925 جىلى كوممۋنيستىك پارتيا قاتارىنا وتەدى.
1927 جىلى كومسومولدىق جولدامامەن قاراعاندى وبلىسىنداعى قارساقپاي كەنتىنە جىبەرىلىپ، وندا توكار بولىپ ىستەدى. نەگىزگى جۇمىستان قولى قالت ەتكەن كەزدە ول جۇمىسشىلار مەن جاستار اراسىندا ساياسي ساباق وتكىزىپ، كوپشىلىكتىڭ كوزىن اشتى. ماركسيزم-لەنينيزممەن بىرگە قازاقتىڭ وقىمىستى ۇلدارى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ، احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ، تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ، وراز جاندوسوۆتىڭ ەڭبەكتەرىن وقىدى.
1928 جىلى قازاقستاننىڭ سول كەزدەگى استاناسى قىزىلوردا قالاسىندا وتكەن رەسپۋبليكامىزدىڭ كومسومولدار كونفەرەنتسياسىنا قاتىسىپ، ونىڭ حاتشىسى بولىپ سايلاندى.
بىلىمگە دەگەن قۇشتارلىق ءاشىردى رەسەيدىڭ سۆەردلوۆسك قالاسىندا تاۋ-كەن جانە مەتاللۋرگيا ينجەنەرلەرىن دايارلايتىن اكادەمياعا الىپ كەلدى. ونى قىزىل ديپلوممەن بىتىرگەن ءا.بۇركىتباەۆقا رەسپۋبليكادا العاشقى تەحنيكالىق جوعارى وقۋ ورنى – قازاق كەن-مەتاللۋرگيا ينستيتۋتىن ۇيىمداستىرۋ تاپسىرىلدى جانە ونىڭ العاشقى باسشىسى بولدى. مىنە، عالىم ءومىرى، ءجۇرىپ وتكەن ونەگەلى جولى وسىنداي.
جاقىندا ساتپاەۆ اتىنداعى تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەت ۇجىمى قازاقتىڭ العاشقى ينجەنەر-گەولوگى، مەملەكەت قايراتكەرى، قازاق تاۋ-كەن ينستيتۋتىنىڭ (قازىرگى قازۇتۋ) العاشقى رەكتورى ءاشىر بۇركىتباەۆتىڭ تۋعانىنا 110 جىل تولۋىن كەڭىنەن اتاپ ءوتتى.
بەلگىلى عالىم، پروفەسسور، ۇلتتىق اكادەميانىڭ كوررەسپوندەنت مۇشەسى اقجان ماشانوۆ:
– الماتىداعى قازاق كەن-مەتاللۋرگيا ينستيتۋتىنىڭ نەگىزىن سالعان ءاشىر بۇركىتباەۆ ەدى. ول بۇرىن كومسومولدا تەر توككەن. جاس جاعىنان قاراعاندا ەكەۋمىز قۇرداس بولىپ شىقتىق. بىردە ول مەنى شاقىرىپ الىپ: «سەن ەكەۋمىز قۇرداسپىز. ءوزىڭ ستۋدەنت جاستار اراسىندا ەرەسەك كورىنەسىڭ جانە جاقسى وقيدى ەكەنسىڭ. سەن ماعان ستۋدەنتتەر اراسىندا تاربيەلىك جۇمىس ىستەۋگە كومەكتەس»، – دەپ ءوتىنىش جاسادى. مەن ول كەزدە ءۇيلى-بالالى ەدىم، ديرەكتور جاتاقحانادان ءبىر بولمە بەردى. وعان ءدان ريزا بولىپ، ستۋدەنت-جاستار اراسىندا كوممۋنيستىك تاربيە جۇمىسىنا قىزۋ ارالاستىم، – دەدى ەسكە الۋ جيىنىندا تەبىرەنە سويلەپ.
قازاق پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىنىڭ 1939 جىلعى تۇلەگى، دوتسەنت م.مەدۆەدەۆ:
– ءاشىر جانالى ۇلى بالا كەزىنەن جارقىن تۇلعا بولاتىن. وندىرىستە تاجىريبەسى مول ەدى. ول ادەتتەن تىس قابىلەتتى، ەڭبەكسۇيگىش، بىلىمگە قۇشتار، مىنەزدى ادام بولدى، جاستاردى وزىنە ىلەستىرە ءبىلدى. ۇنەمى ءوز زامانداستىرىنىڭ اراسىندا جاڭاشىلدىققا، ءوز زامانىنىڭ جاڭا تالاپتارىن بىلۋگە، ماقساتقا جەتۋگە دەگەن قۇلشىنىسىمەن ەرەكشەلەندى.
ءاشىر – تولقىندى قارا شاشتى، قالىڭ قاستى، سىمباتتى بەينەسىمەن ەستە قالدى. ءاشىردى تۇپكىلىكتى حالىق جاستارىنىڭ كوپشىلىگى زور ىقىلاسپەن تىڭداپ قانا قويماي، وعان سەنە بىلگەن شەشەن ءارى دارىندى كومسومول جەتەكشىسى بولعان دەپ اڭگىمەلەيدى. ونىڭ سويلەۋ مانەرى ورىس ادەبيەتىن جاقسى بىلگەنىن دالەلدەيدى. سول كەزدەگى مارتەبەلى وقۋ ورنى – ورال ءوندىرىس اكادەمياسىندا وقىپ، ونى ۇزدىك ءبىتىرۋى دە تەگىن ەمەس ەدى. بىزگە، ستۋدەنت-وقۋشىلارعا ديرەكتورىمىز ءا.ج.بۇركىتباەۆ وتە ساۋاتتى، كىشىپەيىل، ەلگەزەك، مەيىرىمدى بولاتىن. ول جاستاردىڭ جاتاقحاناسىنا كەلىپ، ولاردىڭ حال-جاعدايىمەن تانىسىپ، قولدان كەلگەن كومەگىن ايامايتىن. ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىن عىلىمي، وقۋ-تاربيە جۇمىستارىنا، رەسپۋبليكادا جەدەل دامىپ كەلە جاتقان ونەركاسىپتەرگە ينجەنەر كادرلارىن دايارلاۋ ىسىنە ارنادى. كوممۋنيستىك پارتيانىڭ تاربيەسىن كورگەن ءاشىر بۇركىتباەۆ تەرەڭ ويلى، جانى جايساڭ، تازا جۇرەكتى ناعىز كوممۋنيست بولدى. ول ءبىزدىڭ كوڭىلىمىزدە، جۇرەگىمىزدە سولاي ساقتالىپ قالدى، – دەدى. مىنە، عالىمدار ەسكە الۋ شاراسىندا وسىلاي تولعاندى.
ودان ءارى قايراتكەر جەرلەسىمىزدىڭ ءومىرىن ساباقتاي تۇسسەك.
1937 جىلدىڭ 1 جەلتوقسانى كۇنى ءاشىر بۇركىتباەۆ «حالىق جاۋى» دەگەن جالامەن ۇستالىپ، اباقتىعا جابىلدى. قاي-قايداعى «كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىم مۇشەسى»، «وتانىن ساتقان جاپون تىڭشىسى»، «ۇلتشىل بۋرجۋازيالىق پارتيا مۇشەسى» تاعى باسقا ادام ميىنا كىرىپ-شىقپايتىن جالا جاعىلدى. ءسويتىپ، 1938 جىلدىڭ اقپان ايىندا الماتىدان 35 شاقىرىم جەردەگى «جاڭالىق» اۋىلىنىڭ تۇبىندە نكۆد-ءنىڭ جاندايشاپتارىنىڭ وعىنا ۇشتى.
قۋعىن-سۇرگىن قۇربانى ءاشىر بۇركىتباەۆتىڭ ارتىندا 8 جاسار ءاسيا، 5 جاسار ءسانيا، 2 جاسار بولاتباتىر ەسىمدى ۇل-قىزدارى قالدى. قابىرعاسى قايىسىپ، كوزى جاسقا، جۇرەگى مۇڭعا تولىپ، 24 جاستاعى سۇيگەن جارى عاريفا ءمۇرسالىموۆا قالدى. ەلدەگى دوساي اعاسىنا «حالىق جاۋىنىڭ باۋىرى» دەگەن قارا داق جاعىلىپ، ولمەستىڭ كۇنىن كورىپ، زامانداستارىنىڭ جۇزىنە تىك قاراي الماي تىرشىلىك ەتتى (ول وتكەن جۇزجىلدىقتىڭ 60-جىلدارى قازىرگى سارىسۋ اۋدانىنداعى تۇركىستان اۋىلىندا ومىردەن وزدى).
كوڭىلدە وكىنىش كوپ. ەگەر سول ءبىر جانتۇرشىگەرلىك قۋعىن-سۇرگىنگە تولى كۇندەر بولماسا جەرلەسىمىز – رەسپۋبليكامىزدىڭ كومسومولىنىڭ جەتەكشىسى (سەگىزىنشى حاتشىسى)، اراكىدىك رەسپۋبليكالىق جاستار گازەتى «لەنينشىل جاستىڭ» (قازىرگى «جاس الاشتىڭ») ون ءتورتىنشى رەداكتورى بولىپ قىزمەت اتقارعان، قازىرگى قازاق ۇلتتىق تەحنيكالىق ق.ساتپاەۆ اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ نەگىزىن قالاعان جانە ونىڭ العاشقى رەكتورى بولعان ءاشىر بۇركىتباەۆ ۋاقىت كەلە ەلىمىزدىڭ بەلدى عالىمىنا، قوعام قايراتكەرىنە اينالىپ، حالقىمىزدىڭ ءىرى تۇلعالارىنىڭ ءبىرى بولار ەدى-اۋ! ورىمدەي تالانتتى ۇيىمداستىرۋشى جاستىڭ ءومىرى بار بولعانى 31 جاسىندا قيىلىپتى.
…سارعايعان قۇجاتتاردى پاراقتاي وتىرىپ، تاعى ءبىر قاعازعا كوزىمىز ءتۇستى. ودان «1958 جىلدىڭ 25 ناۋرىزىندا سسرو-نىڭ جوعارعى سوتى (ادىلەت پولكوۆنيگى تسيرلينسكيدىڭ توراعالىق ەتۋىمەن) اسكەري باس پروكۋرور پودپولكوۆنيك بازىكيننىڭ قازاق تاۋ-مەتاللۋرگيا ينستيتۋتىنىڭ بۇرىنعى ديرەكتورى ءا.بۇركىتباەۆتىڭ ءىسى بويىنشا تەرگەۋ-زەرتتەۋ قورىتىندىسىن تىڭداپ، وندا جوعارعى سوتتىڭ اسكەري القاسىنىڭ 28.02.2022 جىلعى ۇكىمى قايتا قارالىپ، سوتتالۋشى ءا.بۇركىتباەۆقا اتۋ جازاسى نەگىزسىز بەرىلگەن دەگەن شەشىمگە كەلدى. سوندىقتان جوعارعى سوتتىڭ 28.02.2022 جىلعى ول ۇكىمى كۇشىن جويىپ، سوتتالۋشىنىڭ ءىس-ارەكەتىندە قىلمىس قۇرامىنىڭ بولماۋى سەبەپتى اقتالسىن»، دەگەن تاسقا باسقانداي جازۋلاردى وقيمىز.
ءا.بۇركىتباەۆقا رەسپۋبليكا ءۇشىن ەڭ اۋىر، جالپى حالىقتىڭ 65 پايىزى، ونىڭ ىشىندە قازاق حالقىنىڭ 40 پايىزى عانا ساۋاتتى بولعان كەزىندە جۇمىس ىستەۋگە تۋرا كەلدى. وسىعان قاراماستان تۇڭعىش ينجەنەرلىك-تەحنيكالىق جوعارى وقۋ ورنىن قۇرۋ جانە دامىتۋ، ستۋدەنتتەر كونتينگەنتى مەن پروفەسسورلار-وقىتۋشىلار قۇرامىن، ماتەريالدىق-تەحنيكالىق بازانى، ونەركاسىپ كاسىپورىندارىمەن بايلانىستى قالىپتاستىرۋ، عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىن جەتىلدىرۋ قاجەت بولدى. ونىڭ ۇستىنە، بۇل توتاليتارلىق رەجيم رەپرەسسيا جاساپ، قازاق ينتەلليگەنتسياسى وكىلدەرىن اياۋسىز قىرىپ-جويىپ جاتقان ۋاقىت ەدى.
قازىر ءا.بۇركىتباەۆتىڭ ەكى نەمەرەسى – گۇلسىم اسانوۆا مەن ساۋلە مەركىباەۆا الماتى قالاسىندا تۇرادى. شوبەرەسى تيمۋر اقش-تاعى ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ بىرىندە جوعارى ءبىلىم العان، بۇگىندە دۋباي قالاسىندا تۇرىپ جاتىر. ولار اتاسىنىڭ جارقىن ىستەرىن جالعاستىرىپ، ءاردايىم ەرەكشە ماقتانىشپەن، ىجداhاتتىلىقپەن ونىڭ ەسىمىن ەسكە الىپ وتىرادى.
سارىسۋ اۋدانىندا ءاشىر بۇركىتباەۆ اتىندا اۋىل بار. سوندا عالىمعا ەسكەرتكىش-بيۋست ورناتىلدى. قايراتكەردىڭ 100 جىلدىعى قارساڭىندا قازۇتۋ-ءنىڭ ءبىر ينستيتۋتىنا ۋنيۆەرسيتەت نەگىزىن قالاعان اشەكەڭنىڭ اتى بەرىلدى. شىمكەنت قالاسىنىڭ ءبىر كوشەسى دە ونىڭ ەسىمىمەن اتالدى.
بۇل كۇندەرى جامبىلدىق جەرلەستەرىنىڭ ماقتانىشىنا اينالعان مەملەكەت قايراتكەرى، ۇلتىمىزدىڭ العاشقى ينجەنەر-گەولوگتارىنىڭ ءبىرى ءاشىر بۇركىتباەۆتىڭ ەسىمى تاراز قالاسىنىڭ ءبىر كوشەسىنە بەرىلسە ارتىق بولماس ەدى. ءاشىر بۇركىتباەۆ سياقتى جاسىنداي اعىپ وتكەن الاشتىڭ بەلگىلى تۇلعالارىنىڭ ەسىمى ۇمىتىلماي، جادىمىزدا جاڭعىرىپ تۇرعانى وتە ورىندى.
ساعىندىق وردابەكوۆ،
مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى.
تاراز قالاسى.