«كۇركەدە» تۇراتىن عالىم

جەتپىستىڭ التاۋىنا كەلسە دە جۇرتتى
عاجايىپ ونەرتابىستارىمەن تاڭعالدىرۋدا

ايعازى بالجانوۆتى قاراپ جۇرە المايتىن قاجىرلى قارتتىڭ ءبىرى دەپ ەستيتىنمىن. ءۇشارال ورتا مەكتەبىن التىن مەدالمەن، شىمكەنت پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىن ۇزدىك بىتىرگەن ۇستاز شولاقتاۋ پوسەلكەسىندەگى كەشكى مەكتەپتە ساباق بەرىپ جۇرگەن 1964 جىلدىڭ كوكتەمىندە سول كەزدەگى قالالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى پ. ي. كاچەسوۆتىڭ وتىنىشىمەن جاڭادان عانا شاڭىراق كوتەرگەن لەنين اتىنداعى قازاق پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىنىڭ قاراتاۋ فيليالىنا وقىتۋشىلىققا قابىلدانعان. 

– العاشقى ۇستازدار لەگىندە كەڭەسبەك تۇمەنباي ۇلى، تۇڭعىشبەك اقاباي ۇلى سياقتى ءبىلىمدار ماماندارمەن بىرگە ينستيتۋت تابالدىرىعىن اتتاعانىمدى ۇمىتارمىن با؟ – دەيدى ايعازى اعا، – سول جىلعى ەڭ العاشقى ەمتيحاندى دا بىزدەر قابىلداپ ەدىك.
اۋەلگى كەزدە كەشكى، كەيىننەن كۇندىزگى ءبولىمى اشىلعان ينستيتۋتتا ءبىر كەزدەرى 2100 ستۋدەنتكە دەيىن ءدارىس العانىن قيماستىقپەن ەسكە الدى.
مۇراتبەك اتايبەك ۇلى نۇرلىباەۆ سياقتى تالاپتى ۇيىمداستىرۋشىنىڭ ارقاسىندا ينستيتۋتتىڭ ماتەريالدىق-تەحنيكالىق بازاسى نىعايعانىن دا ماقتانا ەسكە الدى. ماسكەۋدىڭ تاۋ-كەن ينستيتۋتىنىڭ عالىمدارى كىشكەنتاي عانا قاراتاۋ قالاسىنا كەلگەندە تاڭعالادى ەكەن. ايعازى ينستيتۋتتا تابان اۋدارماي، تۇپ-تۋرا قىرىق جىل ەڭبەك ەتتى. ءوزىنىڭ ايتۋىنشا، قاتال بولدى. شاكىرتتەرى «تىم قاتال ەدى» دەيدى. «قاتالدىعىمنىڭ ارقاسىندا، – دەيدى ول، – مەندە ناشار وقيتىن ستۋدەنت بولمايتىن. ار جاعى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى…».
تىكە سويلەيتىن، سول ءۇشىن باسشىلىقتىڭ جاقتىرماعانىن دا جاسىرعان جوق.
ول، ارينە، بولەك اڭگىمە.
مەنى قىزىقتىرعانى، ونىڭ ىزدەنىم­پازدىعى. سەكسەنگە يەك ارتسا دا، تەككە قاراپ جاتا المايتىندىعى.
قىزىق. اقساقال قاراتاۋ قالاسىنىڭ شىعىسىنداعى ساياباقتاعى كىشكەنە عانا كۇركەدە تۇرادى. قالانىڭ قاق ورتاسىندا ۇلكەن ءۇيى بار. بىراق وعان وسى جەر ۇنايدى. تىنىش. بىرەر باس مال ۇستايدى، جەمىس-جيدەك ءوسىرىپ، كۇتىپ-باپتايدى. ارا-تۇرا سىزبالار جاسايدى. سونىڭ بىرەۋىن كورسەتتى ماعان.
– 2017 جىلى استانادا ەكسپو كورمەسى وتەدى، – دەدى، – سوعان قازاق عالىمدارى دا اتسالىسۋى كەرەك ەمەس پە؟ ايتپەسە، ءمۇيىزى قاراعايداي-قاراعايداي شەتەلدىڭ عالىمدارى «بۇ قازاق كوتەرە الماسا شوقپاردى قارىنا ىلگەنى نەسى؟» دەمەي مە؟! مەن بىلسەم، ءبىزدىڭ قازاق ەشكىمنەن كەم دە، سورلى دا ەمەس!
ءوستىپ ءبىر نىعارلاپ قويدى. تۇسىنبەگەن ادام: «مىنا شالدىڭ قىرشاڭقىسىن-اي» دەر، ال مەن نامىسقا شاپقانىنا ىشتەي قۋاندىم.
سودان، ول كىسىنىڭ جاڭالىقتارىمەن رەت-رەتىمەن تانىسىپ جاتىرمىن.
– مىنە، – دەيدى اقساقال، – اينانىڭ بەتىنە كۇن ساۋلەسىن شاعىلىستىرۋدىڭ كومەگىمەن اتموسفەرالىق جاڭبىر جاۋعىزۋدىڭ ءتاسىلى تۋرالى جاڭالىعىم. ءشول جانە شولەيتتى جەرى مول قازاق ەلى ءۇشىن كەرەك-اق دۇنيە. وسى جاڭالىعىمدى ەستىگەندەر: «سەن نە، جاراتۋشىعا قارسىسىڭ با؟» دەيدى. جاراتۋشىنىڭ «قول قۋسىرىپ وتىرما، ارەكەت ەت» دەگەنىن تۇسىنبەيدى ولار. ءوزىڭىز بىلەسىز قار مەن تاۋ كوشكىنىنەن قانشاما ەلدى مەكەن جەر بەتىنەن جويىلىپ جاتىر. سونىڭ بارلىعى جەردى اشكوزدىكپەن، ەسەپسىز توناۋدان بولىپ جاتقان نارسە دەپ ەسەپتەيمىن. سول سۇمدىقتاردىڭ الدىن الىپ، ءتىپتى، جويۋعا بولادى. تاۋعا نە قىر بەتىنە قاراتىپ ورناتىلعان بىرنەشە اينانىڭ كۇنگە شاعىلىسۋىنان پايدا بولعان ساۋلە ارقىلى مۇزداقتار مەن قاردى باياۋ ەرىتىپ، قاۋىپتىلىكتى نەگە ازايتپاسقا؟
ايەكەڭنىڭ اتقىش قارۋعا ارنالعان رەاكتيۆتىك وعى دا اسكەري مامانداردىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋدىراتىنى انىق. مەنى قىزىقتىرعانى – قالا تۇرعىندارى ءۇشىن ءۇي -ىشىلىك جىلىجاي سالۋدىڭ ءتاسىلى. «ونى ءاربىر ءۇي اۋلاسىنا سوعىپ السا، جىل ون ەكى اي كوك-سوكتەن اۋزى بوساماسى انىق»، – دەيدى ايعازى اقساقال.
جالپى «ەكسپو-2017» كورمەسىنىڭ ماقساتى ورتاعا زيانسىز قۋاتقا بالاما ىزدەۋ دەسەك، ايعازى اقساقالدىڭ ءار جاڭالىعى قۇپتاۋعا بەك تۇرارلىق دۇنيە ەمەس پە؟ ءارى جاڭالىقتارى ەلىمىزدەگى ونەرتابىستاردىڭ مەملەكەتتىك تىزىمىندە تىركەلىپ، ادىلەت مينيسترلىگىنىڭ زياتكەرلىك مەنشىك قۇقىعى كوميتەتىنەن يننوۆاتسيالىق پاتەنتكە يە بولعان.
تەك سۇرانىس، قاراجات كەرەك. ايعازى اقساقالدىڭ قينالاتىن جەرى دە وسى ەكەن. مەن وسى كەزدەسۋدەن كەيىن تالاس اۋدانى اكىمدىگى كاسىپكەرلىك ءبولىمىنىڭ باسشىسى اۋدانبەك تاۋاساروۆپەن سويلەسىپ، وعان سىزبالاردى كورسەتتىم.
– بىزگە وسىنداي يننوۆاتسيالىق جوبالار اسا قاجەت، – دەپ قۋانىپ كەتتى ول.
سەكسەنگە يەك ارتقان عالىم ءوستىپ ىزدەنىپ جاتقاندا، «اۋ، جاستار، سەندەر دە بوس سەلتەڭگە بوي الدىرماي، ايعازى اقساقال سياقتى ىزدەنگەندەرىڭ ءجون-اۋ» دەگىڭ كەلىپ كەتەدى ەكەن.

ساۋلەمباي ابسادىق ۇلى، 
«اق جول».

قاراتاۋ قالاسى.