ءبىر جىگىت اعاسى جاسى الپىسقا جەتكەن شاعىندا ۇيلەنگەن كورىنەدى. كوپ كۇتتىرگەن وسى قۋانىشتى ءساتتى بولىسۋگە كەلگەن جاماعات داستارقان باسىندا وتىرىپ «ايتەۋىر، باس قۇرادى عوي» دەسىپ، پىش-پىشتاپ جاتقاندا جاسى الپىس بەستەن اسقان ءبىر سۇربويداق ۇستەلدەن جايلاپ تۇرىپ، كوپشىلىكتەن تاسا جەرگە قاراي ىعىسىپتى دەگەن اڭگىمەنى كەكەسىنمەن ايتىپ وتىرعان ەكى ايەلدىڭ ءسوزى مەنى قاتتى ويعا باتىردى. العاش ەستىگەندە ەزۋ تارتقىزاتىن بۇل اڭگىمەنىڭ ەلىمىزدىڭ بۇگىنگى جانە ەرتەڭگى بولاشاعىمەن وزەكتەس ەكەنى اقيقات. ەلىمىزدە سۇربويداقتار پروبلەماسى ءورشىپ بارا جاتقانداي. «ون ۇشتە وتاۋ يەسى» دەگەن اتام قازاقتىڭ قاعيداسى بۇگىنگى كۇننىڭ ولشەمىمەن العاندا ارحايزمدىك قۇبىلىسقا اينالدى. ادەتتە، حالقىمىز قىز بالاسىنىڭ بوساعانىڭ وڭ جاعىندا «ۇزاااق» وتىرىپ قالۋىنا الاڭداۋشىلىق ءبىلدىرىپ، ەرتەرەك ءورىسىن كەڭەيتۋگە اسىعىپ باعاتىن. ءسويتىپ جۇرگەندە وتباسىنىڭ تۇتقاسىن ۇستار ۇلدارىنىڭ قالاي «سۇرلەنىپ» قالعانىن سەزبەيدى ەكەن. ەلىمىزدەگى دەموگراف جانە ساناقشى كوكەمىز ماقاش ءتاتىموۆتىڭ كارى قىزدار پروبلەماسىمەن قاتار سۇربويداقتاردىڭ دا قاتارى تىم كوبەيىپ بارا جاتقانىنا الاڭداۋشىلىق ءبىلدىرىپ دابىل قاققانىنا دا ءبىراز جىلدىڭ ءجۇزى بولدى. بىراق وعان قۇلاق ءتۇرىپ، ۇلەس قوسسام دەيتىندەر از. كەرىسىنشە، سۇرلەنگەن بويداقتاردىڭ سانى جىلدارمەن بىرگە ارتىپ بارا جاتقانداي… ماقاش اعامىز ايتقان شىندىق شىمبايعا شىنداپ باتار ەمەس. وسىدان بىرەر جىل بۇرىن سۇربويداقتاردىڭ سانى 150 مىڭنان اسىپ كەتتى دەگەن اقپار تارادى. ودان بەرگى ۋاقىتتا دا ءدال وسى ۇيلەنىپ، ۇيەلمەندى بولۋعا اسىقپايتىندار سانى ارتپادى دەپ ايتا المايمىز. قالىڭ قول اسكەردىڭ ساپىنداي، ياعني، سول 150 مىڭنىڭ قاتارىندا جۇرگەندەردىڭ دەنى – 30-دان اسىپ، 50-گە يەك ارتىپ قالعاندار ەكەن. بۇل – وزەكتى ورتەر وكىنىشتى جاعداي عانا ەمەس، قوعامنىڭ دا قاسىرەتى. ماماندار «سوڭعى جىلدارى وتباسىن قۇرعان ەركەكتەردىڭ قاتارى 6 ەسەگە دەيىن تومەندەپ كەتتى» دەپ دابىل قاعۋدا. قازىرگى جاستاردىڭ 30-40 پايىزى وتاۋ قۇرۋعا ق ۇلىقتى ەمەس. نەگە؟ ولار ءۇشىن وتباسىن قۇرۋ ەمەس، جان باعۋ ءبىرىنشى كەزەككە شىقتى. اۋەلى ماتەريالدىق جاعدايدى ويلايتىن ولار وتاۋ قۇرۋعا كەلگەندە تىزگىندى تارتا تۇرۋدى ءجون كورەدى. قىزداردىڭ كوپشىلىگى ءىلىم قۋىپ، جاستىق شاعىن سارپ ەتسە، جىگىتتەردىڭ دەنى ماتەريالدىق جاعدايىن تۇزەيمىن دەپ ءجۇرىپ ۋاقىت وتكىزىپ الادى. باس قۇراۋدى ويعا الماي، سەرiلiكپەن التىن ۋاقىتتى بوسقا وتكiزiپ جۇرگەن سۇربويداقتار وزدەرiنiڭ ءوسiپ-ونۋiنە عانا ەمەس، ۇلتىمىزدىڭ تابيعي وسۋiنە دە كەرi اسەر ەتiپ جۇرگەندiكتەرiن ۇعىنا بەرمەيدى. وسى ماسەلەگە تەرەڭىرەك ءجىتى ءمان بەرگەن ءبىر-ەكى حالىق قالاۋلىلارى ءبىر كەزدە سۇربويداق سالىعىن سالايىق دەپ ماسەلە كوتەرگەن ەدى. الايدا، اياقسىز قالدى. ۇيلەنۋدى اياققا تۇساۋ سالۋ، ەركiن ومiردەن ايىرىلۋ، ءوزiن-ءوزى جازىقسىز جازالاعانمەن پارا-پار دەپ ەسەپتەيتىندەر وسىنى ءجون سانايدى. مۇنداي جىگىتتەر ايەلىمەن بىرگە بالاسىن قوسا باعۋدى مويىنعا قامىت ءىلۋ دەپ ۇعىنىپ، ودان دا ازاماتتىق نەكەدە ەمىن-ەركىن جۇرگەندى قۇپ كورەدى. وسى سەبەپتەن دە سوڭعى ۋاقىتتا قوعامىمىزعا قاۋىپتى قۇبىلىستىڭ ءبىرى ازاماتتىق نەكەگە جۇگىنگەندەردىڭ سانى ءوسىپ بارادى.

«…حالىق سانى ءوسىمىنىڭ كەشەۋىلدەۋى ەكونوميكانىڭ وركەندەۋىنە دە كەرى اسەرىن تيگىزەتىنى بەلگىلى. وسى ورايدا ايتپاي كەتپەۋگە بولمايتىن ۇلكەن قاۋىپ بار. بۇگىندە شەتەلدىكتەرگە، اسىرەسە، قىتاي ازاماتتارىنا تۇرمىسقا شىعىپ جاتقان قىزدارىمىز كوپ. ونىڭ تۇپكى مانىسىنە تەرەڭىرەك ۇڭىلسەك… قازاق حالقى سياقتى قىتايلىقتار دا ۇل بالانى عانا ۇرپاققا سانايدى. وسىدان 30 جىلداي بۇرىن الەم حالقىنا قاۋىپ توندىرەر قاسىرەت باستالعان-تۇعىن. اياعى اۋىرلاعان ايەل ۋدز اپپاراتىنا ءتۇسىپ، شارانانىڭ جىنىسىن انىقتاتادى. قىز بولسا ارينە، ابورت جاساۋعا ءماجبۇر. 30 جىلدان بەرى ۇزدىكسىز جاسالعان وسىنداي ۇردىستەن كەيىن قازىر قىتايدا «ەركەك داعدارىسى» تىپتەن بەلەڭ الىپ كەتتى. حالقىنىڭ سانى ءبىر جارىم ميللياردتان اسىپ قالعان ەلدە جىلىنا 16 ميلليون بالا ومىرگە كەلسە، سونىڭ 65 پايىزدان استامى – ۇل بالا. ەلدەگى رەسمي مالىمەتتەرگە قاراعاندا، قىتايدا قازىر 20-30 جاس ارالىعىنداعى ۇيلەنەتىن جاسقا جەتكەن ەركەكتەر سانى 31 ميليوننان اسىپ كەتكەن. وسى ەلدىڭ ستاتيستيكتەرى ەندى الداعى 20 جىلدا اسپان استى ەلىندە قىز جەتپەيتىن ەركەكتەر سانى 70 ميلليوننان اسىپ جىعىلادى دەپ جوبالاپ وتىر. تەپە-تەڭدىك زاڭىن وسىلايشا «ساسىق ساياساتپەن» بۇزعان وكىمەت باسىنداعىلار ەندى بۇل پروبلەمانى قالاي شەشەمىز دەپ باسى قاتۋدا. بىرنەشە ءجۇز ميلليوننان اسىپ جىعىلاتىن سۇربويداق قىتاي تەك ءبىزدىڭ ەلىمىزگە عانا ەمەس، بۇكىل دۇنيەجۇزىنە تونگەن ۇلكەن قاۋىپ ەكەنىنە الەم عالىمدارى ەندى نازار اۋدارا باستادى» («baq.kz» سايتى).
ال دارىگەرلەردىڭ پايىمى بويىنشا كەش نەكەنىڭ كەسىرى بالا سانىنىڭ شەكتەلۋىنە اكەپ سوعاتىن كورىنەدى. ايەلدىڭ دە، ەركەكتىڭ دە بيولوگيالىق جاسىن كەرى قايتارۋ مۇمكىن ەمەس. جاسى كەلگەن ەر ادامنىڭ ۇرىق بەزدەرى سەمىپ، بالا بولدىرۋ قاسيەتىنەن دە ايىرىلادى ەكەن. وسى ورايدا ءبىز پسيحولوگ ماماننىڭ دا ۋاجىنە قۇلاق تۇرگەن ەدىك.

مەرۋەرت ەرمەكباەۆا،
جوعارى ساناتتى پسيحولوگ:
– ەر ازاماتتاردىڭ وتباسىن كەش قۇرۋىنىڭ پسيحولوگيالىق تۇرعىدا بىرنەشە سەبەپتەرى بار. ماسەلەن، قىزدار جاعى جىگىت تاڭداعاندا كوپ جاعدايدا ماتەريالدىق جاعىنا ءمان بەرسە، جىگىتتەر قىزدىڭ سىرت كەلبەتىنە قارايدى. ءسويتىپ، ءوزى ۇناتقان سۇلۋىنىڭ تالابىن ورىندايمىن دەپ جۇرگەندە ۋاقىت سىرعىپ وتەدى دە ول وزگەگە تۇرمىسقا شىعىپ كەتە بارادى. ءسويتىپ سان سوعىپ قالعان سەرىلەردىڭ جار تاڭداۋداعى تالابى كۇشەيە تۇسەدى. ارۋلارعا سالىستىرمالى تۇردە قاراي باستايدى. سالدارىندا ول وزىنە ەشكىمدى لايىقتى كورمەيتىن مەنمەندىك دەڭگەيگە جەتەدى. جىگىتتەردىڭ كەش ۇيلەنۋىنىڭ تاعى ءبىر كەسىرى بالا تاربيەسىنە دە نۇقسان كەلتىرەدى. ماسەلەن، قىرىق جاسقا كەلىپ ۇيلەنگەن جىگىت الپىس جاسقا كەلگەندە جيىرما جاستاعى بالاسىنا نە ايتا الادى؟ بالاسى ونسىزدا ەر جەتىپ وتىرعان جوق پا؟ سوندىقتان بالالارعا نەعۇرلىم جاس اتا-انا بولعانى دۇرىس. تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىك جايت ءبىراز جاسقا كەلىپ، ۇيلەنبەي ءجۇرىپ قالعان جىگىتتەر وزىنە قاجەتتى قامقورلىقتى اناسىنان تابادى. اناسىنىڭ ماحابباتىنا قاناعاتتانىپ قالادى. ءسويتىپ ءجۇرىپ ءوزىنىڭ اناسىنا ۇقسايتىن قىزدار ىزدەي باستايدى. وسىلاي ۋاقىتتى تاعى وزدىرىپ الادى. ال كەيبىر جىگىتتەر، كوپشىلىگى دەسە دە بولادى، وتباسىن قۇرۋداعى جاۋاپكەرشىلىكتەردەن جالتارادى. وسىنداي ويمەن جۇرگەندە، سالت باستى ومىرگە ءبىرجولاتا بوي ۇيرەتىپ الادى. مۇنىڭ بارلىعى تۇبىندە ادام پسيحيكاسىنا اسەر ەتپەي قويمايدى. سوندىقتان جىگىتتەرگە دە، قىزدارعا دا ەرتە كەزدە حالقىمىز ايتقانداي، «بەتىنىڭ ءارى كەتپەي تۇرعاندا» وتباسىن قۇرىپ، ۇرپاق وسىرۋدەن ارتىق قۇندىلىق جوق ەكەندىگىن باسا ايتقىم كەلەدى.

فاريزا ابدىكەرىموۆا،
«اق جول».