جەرلەستەرى تالانتتى اقىن باۋىرجان ۇسەنوۆتى ەسكە الدى

ەرتە ۇزىلگەن ەركە ءۇمىت

«ەستىگەن جوق ادامدار داۋسىمدى ءالى،
سەنىڭ وتتى قۇشاعىڭ قاۋسىرعالى.
پوەزيا، شىعانداۋ بەكەتىنە،
اقيقات، قۇستاي ۇشقان جاۋشىڭ بارى…»
دەپ قازاق پوەزيا الەمىنە ءوز داۋسىمەن ەنتەلەي ەنگەن، جىر-جارتاسىنا جاڭعىرىق سالىپ كەتكەن اقىن كىم دەسەك، كوز الدىمىزعا ساعىمدانعان الەمنەن مەنمۇندالاپ مۇقاننىڭ ۇلى باۋىرجان ۇسەنوۆتىڭ بەينەسى سىلاڭ قاعا بەرەدى.
ادام تاعدىرى – جاراتقاننىڭ جازۋى. جازمىشتان وزعان كىم بار؟ اسىلىندە عۇمىردىڭ كەلتە كەلىپ، شورت كەسىلۋى پەشەنە جولاعىنداعى جولدارعا عانا تاۋەلدى. از با، كوپ پە، ماڭىزدىسى ول ەمەس. تەك سول ولشەنىپ بەرگەن عۇمىردا كىمنىڭ ىزسىزگە جول سالعانى نەمەسە ارتىنان قانداي مۇرا قالدىرعانى عانا قىمبات. ولەڭ كىسىنىڭ بويىنا جاراتۋشىنىڭ قۇدىرەتىمەن كيە بولىپ قونادى. سول قونعان كيەنى ۇركىتپەي، كەمەلىنە جەتكىزىپ ۇسىنعان اقىن باقىتتى دەسەك، نەبارى 31-اق جىل ءومىر ءسۇرىپ، ولەڭدە ءوز سۇرلەۋىن سالا بىلگەن باۋىرجان دا سولاي ەتە ءبىلدى. بۇل دا بولسا اقجارما اقىننىڭ جاڭاعى ءبىز نەگىزدەپ وتىرعان ولشەۋلى عۇمىرىندا وزىندىك ورنىن ايشىقتاي العاندىعىنىڭ اقيقاتى دەر ەدىك.

وتكەن عاسىردىڭ 70-80 جىلدارى پوەزيا ساحناسىنا ءبىتىمى بولەك، بولمىسى باسقا ءبىر جاس دارىن كوتەرىلگەن بولاتىن. ول ءوزىنىڭ اسقاق تا ادۋىندى، جالىندى جىرلارىمەن جالپاق جۇرتتى ەلەڭ ەتكىزگەن باۋىرجان ۇسەنوۆ ەدى. اقىن 1960 جىلى قوشقاراتا اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. ونىڭ بالاڭ، پاك سەزىمگە قۇرىلعان العاشقى بالاۋسا جىرلارى جۋالى اۋداندىق «جاڭا ءومىر» گازەتىنىڭ بەتىندە جارىق كورەدى. باۋىرجان بۇل كەزدە بار بولعانى 9-سىنىپتى ەندى عانا اياقتاعان.

مەكتەپتى ءبىتىرىپ، اسكەر قاتارىندا بولىپ كەلگەننەن سوڭ جاس اقىن الماتىداعى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنە وقۋعا ءتۇسىپ، ءوزى ارمانداعان ادەبي ورتامەن ارالاسا باستايدى. بالكىم، سودان شىعار، ول از-اق مەرزىمدە تالانتتى اقىندار قاتارىنا قوسىلىپ ۇلگەرەدى. سول كەزدەگى استانا – الماتىدا ءتۇرلى ادەبي جيىندارعا قاتىسىپ، مەرزىمدىك باسىلىمدارمەن، مەملەكەتتىك تەلەارنالارمەن ءجيى شىعارماشىلىق قارىم-قاتىناستا بولىپ تۇرادى. كەيىننەن تۋعان جەرى جۋالىعا ورالىپ، ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا ءوزىنىڭ جۇرەكجاردى شۋماقتارىن العاش جاريالاعان «جاڭا ءومىر» گازەتىندە قىزمەت ەتەدى.
ال 1991 جىلدىڭ وتىزىنشى شىلدەسىندە قازاقتىڭ ومىرگە عاشىق، تالانتتى، اقيىق اقىنى نەبارى وتىزدان ەندى اسقان شاعىندا فانيدەن باقيعا اتتانىپ كەتە باردى. اقىننىڭ ءوزى:
«ءبىر وكسىك القىمىما كەپ تۇرادى،
شۋلايدى كوڭىلىمنىڭ كوك قۇراعى.
بۇيىعىپ بۇيىرىمدە بۇلكىلدەگەن،
بۇيرەگىم ءتۇبى مەنى جەپ تىنادى»، –
دەپ جىرلاعانداي، ءاۋ باستا بۇيرەگىنە جابىسقان دەرتى اقىرى اقجارما اقىندى ارامىزدان الىپ تىندى.

ساعىم بەينە – ساعىنىش

باۋىرجان ۇسەنوۆتىڭ ەلۋ بەس جىلدىق مەرەيتويىنا وراي اقىندى ەسكە الۋ ماقساتىندا ۇيىمداستىرىلعان جىر-جيىنعا جۋالى اۋدانىنىڭ اكىمدىگى، اۋداندىق جاستار ورتالىعى مۇرىندىق بولدى. «تۋعان جەرگە ورالام اقپانداتىپ» دەپ اتالاتىن ادەبي-سازدى ءىس-شارانىڭ جۋالى تورىندە ءوتۋى دە تەگىن ەمەس.
جىر-جيىنعا باۋىرجاننىڭ كوز كورگەن جاقىن دوستارى، ءىزباسار اقىن ىنىلەرى، اۋىلداستارى مەن تۋعان تۋىستارى جانە جىرسۇيەر وقىرماندار قاتىستى. كەشتى ۇسەنوۆتەر اۋلەتىنىڭ ۇلكەنى قوڭىر ەردالينوۆ اقساقال اشىپ بەردى. اۋدان اكىمىنىڭ مىندەتىن اتقارۋشى ابدىكەرىم ۇركىنباەۆ: «ءبىز – اقىنىن ىزدەگەن ەلمىز. باۋىرجان – جۋالى توپىراعىنان تۇلەپ ۇشقان، بار قازاقتىڭ ۇلى. ول ومىردەن ەرتە كەتسە دە ارتىندا ولمەس جىر-مۇراسى قالدى. بىزدەر اقىنعا قاشان دا بيىك قۇرمەت تانىتۋعا بەيىلمىز. بۇگىندە اقىننىڭ ءوزى تۋعان قوشقاراتا اۋىلى مەن اۋدان ورتالىعى باۋىرجان مومىش ۇلى اۋىلىندا باۋىرجان ۇسەنوۆ اتىنداعى كوشەلەر، اۋداندىق جاس اقىندار كلۋبى بار. سونداي-اق، ءۇش جىلدان بەرى ءداستۇرلى تۇردە باۋىرجاننىڭ ءىزباسارلارىن تاۋىپ، ولاردىڭ تالابىن ۇشتاۋ نيەتىندە اقىن اتىنداعى اۋداندىق جاس اقىندار ءمۇشايراسى وتكىزىلىپ كەلەدى»، – دەپ اعىنان جارىلدى. بۇدان كەيىن ساحناعا الماتىدان ارنايى كەلگەن اقىن، حالىقارالىق «الاش» سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى تولىمبەك الىمبەك ۇلى شىعىپ، باۋىرجاننىڭ شىعارماشىلىق ومىرىنە توقتالىپ، تۇشىمدى اڭگىمەلەرىمەن ءبولىستى. ول ءوز سوزىندە جەرلەس اقىن ءىنىسىنىڭ شىعارماشىلىعىن جوعارى باعالايتىنىن جەتكىزدى. ال اقىن، حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى مارالتاي رايىمبەك ۇلى باۋىرجانمەن تانىسقان، كەزدەسكەن ساتتەرىن ەسكە الا وتىرىپ، ونىڭ رۋحاني بولمىسىنىڭ باي بولعانىن، كەشەگى وتكەن سەرىلەردىڭ سوڭعى ۇلگىسىندەي تۇلعاسىن ءسوز ەتتى. «باۋىرجاننىڭ جىر الەمىندەگى جۇلدىزى جارىق ءارى جوعارى تۇر. ونىڭ ءورشىل ولەڭدەرى ماڭگى جاساي بەرمەك»، – دەي كەلە، مارالتاي رايىمبەك ۇلى ءوزىنىڭ اقىن قازاسىن ەستىگەن ساتتەگى كوڭىل كۇيىنەن تۋىنداعان «قازاناما» اتتى جىرىنىڭ جازىلۋ تاريحىنا شولۋ جاساپ، تەبىرەنىپ وقىپ بەردى. ونىڭ اقىن اعاسىنا ارناعان ولەڭ جولدارىنداعى:
«ءومىردى قورعاپ ءالى دە اق قانات جىرلار جازباس پا ەڭ؟
القىمنان العان اجالعا قالاممەن قابىر قازباس پا ەڭ؟!
بالداعى اسىل سەمسەر جىر سەرمەلمەي، اتتەڭ، سىندى عوي،
قۇراقتاي عۇمىر عاسىل بوپ، جانارعا شىقتار تۇندى عوي…» –
دەگەن شۋماقتارىنىڭ ءوزى-اق باۋىرجاننىڭ قازاق پوەزياسىنداعى دارا بولمىسىن اڭعارتقانداي ەدى.
سونداي-اق، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، جازۋشى كوسەمالى ءساتتىباي ۇلى وتكەن كۇندەرگە وي جۇگىرتىپ، باۋىرجان دوسى تۋرالى كوپتەگەن ەستەلىكتەرىمەن ءبولىستى.
– بۇگىن ءبارىمىز باۋىرجان باۋىرىمىزدى ەسكە الىپ، ونىڭ شىعارمالارىن جاڭعىرتقان ادەبي ءىس-شارانىڭ كۋاسى بولىپ وتىرمىز. ول باۋىرجان دەسە باۋىر جان ەدى عوي راسىندا. مەن ءوزىمنىڭ ءبىر اڭگىمەمە «اقىن دوسىم باۋىرجان ۇسەنوۆكە ەسكەرتكىش» دەپ ەپيگراف قويىپ، سول شىعارمامدى دوسىما ارناعان بولاتىنمىن. ول اڭگىمەمدە باۋىرجاننىڭ ەسىمىن باۋىرمال دەپ اتادىم. ويتكەنى، ونىڭ بويىنداعى باۋىرمالدىق قاسيەتىنىڭ تاسىپ جاتقان قاينارىنا ءوز باسىم تالاي رەت كۋا بولعانمىن. وزىنەن بۇرىن وزگەنى ويلايتىن، وزىنەن بۇرىن باسقانى ماقتاپ ءجۇرۋشى ەدى. ءبىر جىلت ەتكەن تالانت يەسىن كورسە سونى قولپاشتاپ، شىعارماسىن جارىققا شىعارىپ بەرۋگە اسىعاتىن. ول وتىز ءبىر-اق جىل ءومىر سۇرسە دە، ەكى وتىز جاساعان الپىستاعى اقىنداردىڭ، ازاماتتاردىڭ ءىسىن جاساپ كەتتى. ءوزىنىڭ از جاسىندا-اق ادەبي ورتانى مويىنداتا ءبىلدى. جىر قاعانى – جۇماتايدىڭ اينالاسىنا توپتاسقان تالانتتى اقىنداردىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى وسى باۋكەڭ بولدى. بىردە باۋىرجانمەن بىرگە كەلە جاتىپ، ايتۋلى اقىن مەيىرحان اقداۋلەتكە جولىققانىمىز ەسىمدە. سونداعى، اعالى-ءىنىلى اقىنداردىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن شەكسىز ىقىلاستارىن كورىپ، قايران قالدىم. مەن وندا اقىن باۋىرجاندى ەمەس، بار اسىل قاسيەتتى بويىنا جيعان ىزگى ادامدى كوردىم»، – دەي كەلە، جازۋشى اقىننىڭ شىعارماشىلىعى حاقىندا دا بىرەر ءسوز قوزعاپ ءوتتى. ول اقىننىڭ شاعىن عانا «تابيعات تەرەزەسى» كىتابىن ناعىز تابيعات جىرشىسىنىڭ مارجان-جيناعى، شالقار دۇنيەسى ەكەندىگىن تىلىنە تيەك ەتتى. سونداي-اق، ك.ءCاتتىباي ۇلى باۋىرجان اقىندى حالىق جازۋشىسى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى شەرحان مۇرتازانىڭ ءوزى مويىنداعانىنىڭ دا كۋاسى ەكەنىن اڭگىمەلەپ بەردى. سونىمەن قاتار، اقىننىڭ كوزىن كورگەن «توعاناي» باسپاسىنىڭ ديرەكتورى تالعات ايتباي ۇلى، تاراز مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ ۇستازى سەيسەكۇل يسماتوۆا ءوز ەستەلىكتەرىن ورتاعا سالدى. سونىمەن قاتار، اۋدان اكىمىنىڭ كەڭەسشىسى بەسباي قانسەيىت ۇلى ءوتىپ وتىرعان تاعىلىمى مول كەش تۋرالى توقتالىپ وتسە، اۋداننىڭ قۇرمەتتى ازاماتى ەستەمەس امانبەكوۆ اقىندى تىرىسىندە اۋداندىق گازەتكە جۇمىسقا ورنالاستىرۋعا ىقپال ەتكەنىن جەتكىزدى. سونداي-اق ول باۋىرجان ومىردەن وتكەن سوڭ مارقۇمنىڭ قايىن اتاسىنىڭ ءبىر اۋىز ءوتىنىشىن جەرگە قالدىرماي اقىننىڭ جارى مەن قوس ۇلىنىڭ پاتەرلى بولۋىنا قول ۇشىن بەرگەنىن تىلگە تيەك ەتتى.
وسىنداي ورامدى وي-ەستەلىكتەرگە تۇنعان جيىندا اقىننىڭ ليريكالىق جىرلارى وقىلىپ، ونىڭ ولەڭدەرىنە جازىلعان ادەمى اندەرى دە شىرقالىپ، كوپشىلىكتى ساعىنىشتى سەزىمگە جەتەلىپ وتىردى. سونىڭ ءبىرى وبلىستىق فيلارمونيانىڭ باسشىسى، ەلىمىزدىڭ جەزتاڭداي ءانشىسى ساۋلە جانپەيىسوۆانىڭ ورىنداۋىنداعى باۋىرجاننىڭ «شاعالا ارمان»، «دومبىرا تۋرالى» جىرلارىنا جازىلعان اندەرى ەدى. بۇدان باسقا دا اندەرى جەرگىلىكتى ونەرپازداردىڭ ورىنداۋىندا كوپشىلىكتى تەبىرەنتسە، «جاپىراق جايلى جىر»، «بۇيرەك تۋرالى ءبىر ولەڭ» سەكىلدى شىعارمالارى دا وقۋشىلاردىڭ مانەرلەپ وقۋىندا كورەرمەننىڭ جۇرەك قىلىن شەرتتى. اسىرەسە، باۋىرجاننىڭ ءوز وقۋىنداعى تاسپادا ساقتالعان «قارا ماشينا» ولەڭى جىرسۇيەر جۇرتتىڭ اقىنعا دەگەن ساعىنىشىن ودان ءارى ەسەلەي تۇسكەندەي بولدى. اقىننىڭ تۋعان ءىنىسى ءبىرجان ۇسەنوۆ قولىنا گيتارا الىپ، باۋىرىنىڭ شىعارماشىلىعىنان اندەر ورىندادى.
سوڭىرا ساحناعا اقىننىڭ جارى گاۋھار مەن اقىننىڭ اپكەسى بوتاگوز كوتەرىلىپ، الىستان ات تەرلەتىپ كەلگەن قوناقتارعا، ۇيىمداستىرۋشى توپقا ۇسەنوۆتەر اۋلەتىنىڭ العىسىن جەتكىزدى. سونداي-اق، گاۋھار ءداستۇرلى تۇردە ءوتىپ كەلە جاتقان كەزەكتى باۋىرجان ۇسەنوۆ اتىنداعى اۋداندىق جاس اقىندار ءمۇشايراسىنىڭ قورىتىندىسى شىققانىن حابارلاپ، جەڭىمپازداردى ورتاعا شاقىردى. ولاردى اقىن مارالتاي رايىمبەك ۇلى ماراپاتتادى. جۇرتتى ۇيىتقان جىر-جيىننان سوڭ «قۇلان تاۋ» مەيرامحاناسىندا داستارحان جايىلىپ، اقىن ارۋاعىنا قۇران باعىشتالدى.

جانعازى احمەت،
«اق جول».

جۋالى اۋدانى.