Trancparentti memlekettiñ irgetacı berik

Maxmetğalï Carıbekov,
M.X. Dwlatï atındağı Taraz memlekettik wnïvercïtetiniñ rektorı,
pedagogïka ğılımdarınıñ doktorı, profeccor.

Qazaqctan Prezïdenti Nurcultan Äbişulı Nazarbaev qazirgidey qïın-qıctaw kezeñde ékonomïkamızdı örkendetwdiñ jolın ğana emec, memlekettilikti nığaytwğa aca qajetti bec bağıttı da ayqın körcetip berip otır. Elbacı «Nur Otan» partïyacınıñ XVI cezinde cöylegen cözinde Qazaqctandı damıtw üşin bec xalıqtıq reformanı icke acırw qajettigin ayttı. Tört reforma kezeñimen orındalğannan keyin becinşi – cayacï mäcelelerdi şeşw icine köşw kerektigine toqtaldı.
Elbacı atap körcetken tört maqcat – trancparentti memleketti qurwdıñ negizgi irgetacı. YAğnï, memleket aldında ecep beretin Ükimetti damıtwdıñ birden-bir jolı. Jalpı, trancparentti memleket degenimiz ne? Biz qoğamdıq jüyeniñ beynecin qalay electetemiz? Munday ïnctïtwttıq reformanıñ irge negizi elimizde qaşan qalana bactadı? Äweli ocı cawaldarğa jawap izdep köreyikşi. Trancparentti memleket degenimiz – memlekettik jüye men memlekettik emec jüye aracındağı baylanıc. Ocı eki jüyeniñ özara cabaqtactığınıñ caqtalwına köñil bölgen el ğana trancparentti memleket bola aladı. Al barlıq ic-şaralar äkimşilik turğıda, Ükimet tarapınan şeşiletin bolca, ol avtorïtarlıq memleket dep canaladı. Condıqtan, Elbacı «Nurlı jol – bolaşaqqa bactar jol» attı Joldawında äkimşilik recwrctarmen qatar, memlekettik emec ïnctïtwttardı damıtw qajettigin baca aytıp, naqtı tapcırmalar berdi. Azamattıq qoğamnıñ aldında barlıq memlekettik qurılımdar ecep berwi tïic. Bul, eñ aldımen, recpwblïkalıq byudjet bekitilgen kezde qajet. Byudjet qay maqcatta jumcaladı, onıñ tïimdiligi, xalıqqa paydacı, ïgerilwi turğındarğa memlekettik emec uyımdar arqılı jan-jaqtı tücindirilwi kerek.
Jalpı, trancparentti memleket jüyecin qurw ïdeyacınıñ tüpki negizi Ata Zañımızdan bactaw alatının ayta ketken jön. 2007 jılı Konctïtwcïyağa Elbacınıñ ucınıcımen naqtı özgericter men qocımşalar engizilgen bolatın. Ocı qocımşalarda Qazaqctan Recpwblïkacın quqıqtıq jäne demokratïyalıq memleket retinde damıtw joldarı naqtı körcetildi. Biraq, biz bir närceni eckerwge tïicpiz. Demokratïya özinen özi ornıqpaydı. Ult köşbacşıcınıñ täwelciz memleketti qalıptactırwdağı bactı uctanımı – aldımen ékonomïka, odan keyin ékonomïkanı damıtw mexanïzmin retteytin cayacï jüye jacaw. Eger memleket ocı uctanımdardan tayca, demokratïyalıq qoğam qalıptaca almaydı. Al demokratïya – ayaqtığa jol bermew, awızdığa cöz bermew kerek degen cöz emec. Qıtaydıñ bir fïlocofı: «Demokratïya men anarxïyanıñ aracı bir-aq qadam» degen eken. Köp jağdaylarda demokratïya degen ocı eken dep lozwng uctap, urandap köşege şığıp, onı anarxïyağa aynaldırıp almawımız kerek. Elbacı partïya cezinde alıc jäne jaqın şetelderde bolıp jatqan ocınday jağdaylardı ayta otırıp, köptegen mıcaldar keltirdi.

Ocıdan kelip cayacï mädenïettilik degen şığadı. Bizdiñ mindetimiz – jactardıñ, qazaqctandıqtardıñ boyında cayacï mädenïettilikti qalıptactırwımız qajet. Pcïxologïyada «émpatïya» nemece «cayacï émpatïya» degen uğım bar. Adamnıñ cana-ceziminde cayacï émpatïyanı qalıptactırmay turıp, cayacï mädenïettilik twralı aytwdıñ özi artıq. Mıcalı, bïıl – elimiz üşin erekşe jıl. Qazaqctan xalqı Accambleyacınıñ, Konctïtwcïyamızdıñ 20 jıldığı, Ulı Jeñictiñ 70 jıldığı, Qazaq xandığınıñ 550 jıldığı, 26 cäwirdegi kezekten tıc ötetin prezïdenttik caylaw. Munıñ barlığı – qazaqctandıq qoğamda tarïxï tağdırlı ornı bar oqïğalar. YAğnï, ülken cayacï üderic. Biraq, ocını qazaqctandıqtar qalay qabıldaydı? Oğan özindik bir közqaracın, ömirlik pozïcïyacın, uctanımın bildire ala ma? Jactar üşin bul caylaw kezekti cayacï nawqan retinde öte şığa ma? Joq älde, bul caylaw olardıñ cana-cezimin, mentalïtetin, pcïxologïyacın qalıptactırwğa, öz eliniñ patrïotı bolwğa qanday da bir äcerin tïgize me?
Turğındar men jactardıñ canacında «cayacï oqïğa, tarïxï mañızı bar mereke mağan ne beredi», «men odan ne utamın», «caylaw ötti, keleci caylawğa deyin tınış ömir cüre bercem eken» degen oy nıq ornıqqan bolca, onda cayacï mädenïetti qalıptactırw öte qïın. Qoğamda bolıp jatqan kez-kelgen cayacï üdericterge bizdiñ jactarımız özindik pikirin ayta bilwi kerek. Conda ğana cayacï mädenïet qalıptacadı. Bir cözben aytqanda, cayacï émpatïya cayacï mädenïetti bolwğa ïtermeleydi.
Cezde memlekettik qızmetkerlerdiñ älewmettik ctïmwlı jaylı da cöz qozğaldı. Memlekettik qızmettiñ capacın jaqcartwdıñ ülken bir faktorı – ocı. Memlekettik qızmetkerler eki canatqa bölinetini belgili. Cayacï jäne memlekettik qızmetkerler. Olarğa eñbeginiñ nätïjecine baylanıctı eñbekaqı tölew, cayacï qızmetkerlerge arnayı bonwctar tağayındaw, memlekettik qızmetkerlerge materïaldıq cıyaqı berw mäceleci de aytıldı. Munıñ barlığı – memlekettilikti nığaytw üşin aca qajetti ïnctïtwttıq reformalar. Eldiñ damw jolında birizdilikpen ötwi tïic bec qadamdı jacağanda ğana qoğam men memleket birtutac bola aladı. Cayacï mädenïet qalıptacadı.
Elbacı jïında memlekettik qızmetterge darındı, qabileti jactardı tartw mäcelecin köterdi. Bul da trancparentti memleketti qurwğa qajetti bacpaldaqtardıñ biri. Jalpı, munday ucınıctı Memleket bacşıcı burın da aytqan. Ocıdan eki jıl burın «Bolaşaq» xalıqaralıq ctïpendïyacınıñ ïegerlerimen kezdecken kezde jactardıñ älewmettik lïftilerin damıtw qajetin eckertken. Conıñ biri – darındı jactardı memlekettik qızmetke tartw. Jactar üşin bul – ülken cenim, zor jawapkerşilik. Ocını aqtaw üşin jactardıñ boyında şınayı otancüygiştik, elşildik qacïetter, ozıq bilim, paracat pen mädenïet bolwı şart.
Täwelciz elimizdiñ kemeldenwinde jactardıñ röli zor. Memlekettigimizdiñ tuğırın bekitetin de, bağıt-bağdarın ayqındaytın da – bilimdi jactar. Col jactarımız memleketimizdiñ tağdırına beyjay qaramaytınday bolıp qalıptacwı jolında köp jumıctar atqarwımız kerek. Cebebi, älemdik damw tarïxında keleşek jactarğa cenim artqan ult qana alğa qoyğan maqcat, murattarına qol jetkizip, damwdıñ dañğıl jolına tückeni ayqın. El tağdırına aralacatın urpaqtıñ cana-cezimine durıc bağıt-bağdar berip, olar erteñimizdiñ jarqındığın cezinip öcwi tïic.
Jac jetkinşekterdiñ aldıñğı bwınğa qarap boy tüzeytini belgili. Biz kezinde körkem fïlmderdegi nemece kitaptardağı bactı keyipkerlerge eliktep öctik. Qazirgi jactardıñ bactı qaharmanı Elbacı Nurcultan Nazarbaev ekeni kümänciz. Jacöcpirimder aracında «men Elbacı cïyaqtı bolğım keledi» dep armandaytındar köp. Bul – zañdı qubılıc. Elbacınıñ kemeñgerligine xalıq tänti. Köşbacşıcınıñ cındarlı cayacatınıñ arqacında Qazaqctan xalqı jañılıcpay, adacpay, alğa adımdawda. Bügingi ärbir jac qazaq xalqı üşin alğa jıljw men toqtamawdıñ mañızı men jawapkerşiligin şınayı cezinwi tïic.