ترانسپارەنتتى مەملەكەتتىڭ ىرگەتاسى بەرىك

ماحمەتعالي سارىبەكوۆ،
م.ح. دۋلاتي اتىنداعى تاراز مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى،
پەداگوگيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.

قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازارباەۆ قازىرگىدەي قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە ەكونوميكامىزدى وركەندەتۋدىڭ جولىن عانا ەمەس، مەملەكەتتىلىكتى نىعايتۋعا اسا قاجەتتى بەس باعىتتى دا ايقىن كورسەتىپ بەرىپ وتىر. ەلباسى «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ ءحVى سەزىندە سويلەگەن سوزىندە قازاقستاندى دامىتۋ ءۇشىن بەس حالىقتىق رەفورمانى ىسكە اسىرۋ قاجەتتىگىن ايتتى. ءتورت رەفورما كەزەڭىمەن ورىندالعاننان كەيىن بەسىنشى – ساياسي ماسەلەلەردى شەشۋ ىسىنە كوشۋ كەرەكتىگىنە توقتالدى.
ەلباسى اتاپ كورسەتكەن ءتورت ماقسات – ترانسپارەنتتى مەملەكەتتى قۇرۋدىڭ نەگىزگى ىرگەتاسى. ياعني، مەملەكەت الدىندا ەسەپ بەرەتىن ۇكىمەتتى دامىتۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى. جالپى، ترانسپارەنتتى مەملەكەت دەگەنىمىز نە؟ ءبىز قوعامدىق جۇيەنىڭ بەينەسىن قالاي ەلەستەتەمىز؟ مۇنداي ينستيتۋتتىق رەفورمانىڭ ىرگە نەگىزى ەلىمىزدە قاشان قالانا باستادى؟ اۋەلى وسى ساۋالدارعا جاۋاپ ىزدەپ كورەيىكشى. ترانسپارەنتتى مەملەكەت دەگەنىمىز – مەملەكەتتىك جۇيە مەن مەملەكەتتىك ەمەس جۇيە اراسىنداعى بايلانىس. وسى ەكى جۇيەنىڭ ءوزارا ساباقتاستىعىنىڭ ساقتالۋىنا كوڭىل بولگەن ەل عانا ترانسپارەنتتى مەملەكەت بولا الادى. ال بارلىق ءىس-شارالار اكىمشىلىك تۇرعىدا، ۇكىمەت تاراپىنان شەشىلەتىن بولسا، ول اۆتوريتارلىق مەملەكەت دەپ سانالادى. سوندىقتان، ەلباسى «نۇرلى جول – بولاشاققا باستار جول» اتتى جولداۋىندا اكىمشىلىك رەسۋرستارمەن قاتار، مەملەكەتتىك ەمەس ينستيتۋتتاردى دامىتۋ قاجەتتىگىن باسا ايتىپ، ناقتى تاپسىرمالار بەردى. ازاماتتىق قوعامنىڭ الدىندا بارلىق مەملەكەتتىك قۇرىلىمدار ەسەپ بەرۋى ءتيىس. بۇل، ەڭ الدىمەن، رەسپۋبليكالىق بيۋدجەت بەكىتىلگەن كەزدە قاجەت. بيۋدجەت قاي ماقساتتا جۇمسالادى، ونىڭ تيىمدىلىگى، حالىققا پايداسى، يگەرىلۋى تۇرعىندارعا مەملەكەتتىك ەمەس ۇيىمدار ارقىلى جان-جاقتى ءتۇسىندىرىلۋى كەرەك.
جالپى، ترانسپارەنتتى مەملەكەت جۇيەسىن قۇرۋ يدەياسىنىڭ تۇپكى نەگىزى اتا زاڭىمىزدان باستاۋ الاتىنىن ايتا كەتكەن ءجون. 2007 جىلى كونستيتۋتسياعا ەلباسىنىڭ ۇسىنىسىمەن ناقتى وزگەرىستەر مەن قوسىمشالار ەنگىزىلگەن بولاتىن. وسى قوسىمشالاردا قازاقستان رەسپۋبليكاسىن قۇقىقتىق جانە دەموكراتيالىق مەملەكەت رەتىندە دامىتۋ جولدارى ناقتى كورسەتىلدى. بىراق، ءبىز ءبىر نارسەنى ەسكەرۋگە ءتيىسپىز. دەموكراتيا وزىنەن ءوزى ورنىقپايدى. ۇلت كوشباسشىسىنىڭ تاۋەلسىز مەملەكەتتى قالىپتاستىرۋداعى باستى ۇستانىمى – الدىمەن ەكونوميكا، ودان كەيىن ەكونوميكانى دامىتۋ مەحانيزمىن رەتتەيتىن ساياسي جۇيە جاساۋ. ەگەر مەملەكەت وسى ۇستانىمداردان تايسا، دەموكراتيالىق قوعام قالىپتاسا المايدى. ال دەموكراتيا – اياقتىعا جول بەرمەۋ، اۋىزدىعا ءسوز بەرمەۋ كەرەك دەگەن ءسوز ەمەس. قىتايدىڭ ءبىر فيلوسوفى: «دەموكراتيا مەن انارحيانىڭ اراسى ءبىر-اق قادام» دەگەن ەكەن. كوپ جاعدايلاردا دەموكراتيا دەگەن وسى ەكەن دەپ لوزۋنگ ۇستاپ، ۇرانداپ كوشەگە شىعىپ، ونى انارحياعا اينالدىرىپ الماۋىمىز كەرەك. ەلباسى پارتيا سەزىندە الىس جانە جاقىن شەتەلدەردە بولىپ جاتقان وسىنداي جاعدايلاردى ايتا وتىرىپ، كوپتەگەن مىسالدار كەلتىردى.

وسىدان كەلىپ ساياسي مادەنيەتتىلىك دەگەن شىعادى. ءبىزدىڭ مىندەتىمىز – جاستاردىڭ، قازاقستاندىقتاردىڭ بويىندا ساياسي مادەنيەتتىلىكتى قالىپتاستىرۋىمىز قاجەت. پسيحولوگيادا «ەمپاتيا» نەمەسە «ساياسي ەمپاتيا» دەگەن ۇعىم بار. ادامنىڭ سانا-سەزىمىندە ساياسي ەمپاتيانى قالىپتاستىرماي تۇرىپ، ساياسي مادەنيەتتىلىك تۋرالى ايتۋدىڭ ءوزى ارتىق. مىسالى، بيىل – ەلىمىز ءۇشىن ەرەكشە جىل. قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ، كونستيتۋتسيامىزدىڭ 20 جىلدىعى، ۇلى جەڭىستىڭ 70 جىلدىعى، قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى، 26 ساۋىردەگى كەزەكتەن تىس وتەتىن پرەزيدەنتتىك سايلاۋ. مۇنىڭ بارلىعى – قازاقستاندىق قوعامدا تاريحي تاعدىرلى ورنى بار وقيعالار. ياعني، ۇلكەن ساياسي ۇدەرىس. بىراق، وسىنى قازاقستاندىقتار قالاي قابىلدايدى؟ وعان وزىندىك ءبىر كوزقاراسىن، ومىرلىك پوزيتسياسىن، ۇستانىمىن بىلدىرە الا ما؟ جاستار ءۇشىن بۇل سايلاۋ كەزەكتى ساياسي ناۋقان رەتىندە وتە شىعا ما؟ جوق الدە، بۇل سايلاۋ ولاردىڭ سانا-سەزىمىن، مەنتاليتەتىن، پسيحولوگياسىن قالىپتاستىرۋعا، ءوز ەلىنىڭ پاتريوتى بولۋعا قانداي دا ءبىر اسەرىن تيگىزە مە؟
تۇرعىندار مەن جاستاردىڭ ساناسىندا «ساياسي وقيعا، تاريحي ماڭىزى بار مەرەكە ماعان نە بەرەدى»، «مەن ودان نە ۇتامىن»، «سايلاۋ ءوتتى، كەلەسى سايلاۋعا دەيىن تىنىش ءومىر سۇرە بەرسەم ەكەن» دەگەن وي نىق ورنىققان بولسا، وندا ساياسي مادەنيەتتى قالىپتاستىرۋ وتە قيىن. قوعامدا بولىپ جاتقان كەز-كەلگەن ساياسي ۇدەرىستەرگە ءبىزدىڭ جاستارىمىز وزىندىك پىكىرىن ايتا ءبىلۋى كەرەك. سوندا عانا ساياسي مادەنيەت قالىپتاسادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ساياسي ەمپاتيا ساياسي مادەنيەتتى بولۋعا يتەرمەلەيدى.
سەزدە مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ الەۋمەتتىك ستيمۋلى جايلى دا ءسوز قوزعالدى. مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ ساپاسىن جاقسارتۋدىڭ ۇلكەن ءبىر فاكتورى – وسى. مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر ەكى ساناتقا بولىنەتىنى بەلگىلى. ساياسي جانە مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر. ولارعا ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسىنە بايلانىستى ەڭبەكاقى تولەۋ، ساياسي قىزمەتكەرلەرگە ارنايى بونۋستار تاعايىنداۋ، مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەرگە ماتەريالدىق سىياقى بەرۋ ماسەلەسى دە ايتىلدى. مۇنىڭ بارلىعى – مەملەكەتتىلىكتى نىعايتۋ ءۇشىن اسا قاجەتتى ينستيتۋتتىق رەفورمالار. ەلدىڭ دامۋ جولىندا بىرىزدىلىكپەن ءوتۋى ءتيىس بەس قادامدى جاساعاندا عانا قوعام مەن مەملەكەت ءبىرتۇتاس بولا الادى. ساياسي مادەنيەت قالىپتاسادى.
ەلباسى جيىندا مەملەكەتتىك قىزمەتتەرگە دارىندى، قابىلەتى جاستاردى تارتۋ ماسەلەسىن كوتەردى. بۇل دا ترانسپارەنتتى مەملەكەتتى قۇرۋعا قاجەتتى باسپالداقتاردىڭ ءبىرى. جالپى، مۇنداي ۇسىنىستى مەملەكەت باسشىسى بۇرىن دا ايتقان. وسىدان ەكى جىل بۇرىن «بولاشاق» حالىقارالىق ستيپەندياسىنىڭ يەگەرلەرىمەن كەزدەسكەن كەزدە جاستاردىڭ الەۋمەتتىك ليفتىلەرىن دامىتۋ قاجەتىن ەسكەرتكەن. سونىڭ ءبىرى – دارىندى جاستاردى مەملەكەتتىك قىزمەتكە تارتۋ. جاستار ءۇشىن بۇل – ۇلكەن سەنىم، زور جاۋاپكەرشىلىك. وسىنى اقتاۋ ءۇشىن جاستاردىڭ بويىندا شىنايى وتانسۇيگىشتىك، ەلشىلدىك قاسيەتتەر، وزىق ءبىلىم، پاراسات پەن مادەنيەت بولۋى شارت.
تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ كەمەلدەنۋىندە جاستاردىڭ ءرولى زور. مەملەكەتتىگىمىزدىڭ تۇعىرىن بەكىتەتىن دە، باعىت-باعدارىن ايقىندايتىن دا – ءبىلىمدى جاستار. سول جاستارىمىز مەملەكەتىمىزدىڭ تاعدىرىنا بەيجاي قارامايتىنداي بولىپ قالىپتاسۋى جولىندا كوپ جۇمىستار اتقارۋىمىز كەرەك. سەبەبى، الەمدىك دامۋ تاريحىندا كەلەشەك جاستارعا سەنىم ارتقان ۇلت قانا العا قويعان ماقسات، مۇراتتارىنا قول جەتكىزىپ، دامۋدىڭ داڭعىل جولىنا تۇسكەنى ايقىن. ەل تاعدىرىنا ارالاساتىن ۇرپاقتىڭ سانا-سەزىمىنە دۇرىس باعىت-باعدار بەرىپ، ولار ەرتەڭىمىزدىڭ جارقىندىعىن سەزىنىپ ءوسۋى ءتيىس.
جاس جەتكىنشەكتەردىڭ الدىڭعى بۋىنعا قاراپ بوي تۇزەيتىنى بەلگىلى. ءبىز كەزىندە كوركەم فيلمدەردەگى نەمەسە كىتاپتارداعى باستى كەيىپكەرلەرگە ەلىكتەپ وستىك. قازىرگى جاستاردىڭ باستى قاھارمانى ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ەكەنى كۇمانسىز. جاسوسپىرىمدەر اراسىندا «مەن ەلباسى سياقتى بولعىم كەلەدى» دەپ ارماندايتىندار كوپ. بۇل – زاڭدى قۇبىلىس. ەلباسىنىڭ كەمەڭگەرلىگىنە حالىق ءتانتى. كوشباسشىسىنىڭ سىندارلى ساياساتىنىڭ ارقاسىندا قازاقستان حالقى جاڭىلىسپاي، اداسپاي، العا ادىمداۋدا. بۇگىنگى ءاربىر جاس قازاق حالقى ءۇشىن العا جىلجۋ مەن توقتاماۋدىڭ ماڭىزى مەن جاۋاپكەرشىلىگىن شىنايى سەزىنۋى ءتيىس.