قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى، «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ توراعاسى ن.ءا.نازارباەۆتىڭ پارتيانىڭ XVI سەزىندە سويلەگەن ءسوزى
قىمباتتى قازاقستاندىقتار!
قۇرمەتتى دەلەگاتتار مەن سەزد قوناقتارى!
بارشاڭىزدى سەزد جۇمىسىنىڭ باستالۋىمەن قۇتتىقتايمىن. سىزدەر بايتاق قازاقستاننىڭ بارلىق ايماقتارىن قامتيتىن 850 مىڭ پارتيا مۇشەسىنىڭ اتىنان كەلىپ وتىرسىزدار. مەن بارشا پارتيالاس سەرىكتەرىمە ەلىمىزدىڭ گۇلدەنۋى مەن ءوسىپ-وركەندەۋى ءۇشىن توگىلگەن ولشەۋسىز تەر مەن ورتاق پاتريوتتىق ەڭبەكتەرىڭىز ءۇشىن زور ريزاشىلىعىمدى بىلدىرەمىن.
الدىمىزدا ەلىمىز ءۇشىن تاعى ءبىر تاعدىرلى، تاريحي بەلەس تۇر. قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ كەزەكتەن تىس پرەزيدەنت سايلاۋىن وتكىزۋ تۋرالى باستاماسى حالىقتىڭ تاراپىنان قىزۋ قولداۋ تاپتى. ساناۋلى كۇندە ماعان بۇل ماسەلەگە قاتىستى مىڭداعان حات كەلىپ ءتۇستى. قۇزىرلى ورگاندار بۇل باستامانى ەلىمىزدىڭ زاڭدارىنا سايكەس دەپ تاپتى. 26 ساۋىردە كەزەكتەن تىس پرەزيدەنت سايلاۋىن وتكىزۋ تۋرالى مەنىڭ جارلىعىم حالقىمىزدىڭ باستاماسىنا جاۋاپ بولدى. بۇل – وتانىمىزدى، بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىمدى نىعايتۋداعى ءبىزدىڭ باعىتىمىزدى جالعاستىرۋعا جالپىحالىقتىق ۇمتىلىس پەن بىرلىكتىڭ دالەلى.
قۇرمەتتى قازاقستاندىقتار!
تاۋەلسىزدىك جىلدارى ىشىندە ءبىز ۇلى جولدى ءجۇرىپ وتتىك. ءبىزدىڭ ەلىمىز الەمنىڭ نەعۇرلىم باسەكەگە قابىلەتتى 50 ەلىنىڭ قاتارىنا ەندى. ءىجو 20 ەسە ءوسىپ، 2014 جىلى جان باسىنا شاققاندا 13 مىڭ دوللاردى قۇرادى. بۇگىندە ءبىز «قازاقستان-2050» ستراتەگياسىنىڭ باستى ماقساتى – الەمنىڭ نەعۇرلىم دامىعان 30 ەلىنىڭ قاتارىنا ەنۋگە قول جەتكىزۋ جولىندا جۇمىس جۇرگىزۋدەمىز.
وتكەن 4 جىلدا 2011 جىلدىڭ سايلاۋ ناۋقانى بارىسىندا مەن ايتقان بارلىق مىندەتتەرگە قول جەتكىزىلدى.
بىرىنشىدەن، ءىجو كولەمى ورتا ەسەپپەن جىل سايىن 5،7 پايىزعا ءوسىپ وتىردى. ۇدەمەلى يندۋستريالىق-يننوۆاتسيالىق دامۋدىڭ ءبىرىنشى بەسجىلدىق جوسپارى اياقتالدى.
ەكىنشىدەن، اگرارلىق سەكتور دامۋ ءۇشىن قۋاتتى سەرپىن الدى.
ۇشىنشىدەن، ينفراقۇرىلىمدىق سالالاردا ۇلكەن وزگەرىستەر بولدى.
تورتىنشىدەن، شاعىن جانە ورتا بيزنەس دامىپ كەلەدى.
بەسىنشىدەن، قازاقستان الەۋمەتتىك جاڭعىرۋ جولىنا بەت بۇردى. 2010 جىلدان بەرى حالىقتىڭ تابىستارى 43 پايىزعا، ال ايلىق ەڭبەكاقى 130 مىڭ تەڭگەگە جاقىنداپ، 64 پايىزعا ءوستى. مەملەكەتتىك الەۋمەتتىك جاردەماقىلار مولشەرى 1،4 ەسەگە، ەڭ تومەنگى زەينەتاقى 1،8 ەسەگە ءوستى.
التىنشىدان، 4 جىل ىشىندە اۋقىمدى اكىمشىلىك رەفورما جۇرگىزىلدى. مەملەكەتتىك اپپارات رەفورمالانىپ، ۇكىمەتتىڭ فۋنكتسيالارىنىڭ 60 پايىزى مينيسترلىكتەر مەن اكىمدىكتەر دەڭگەيىنە بەرىلدى. مينيسترلىكتەر سانى 17-دەن 12-گە دەيىن وڭتايلاندىرىلدى. 9 اگەنتتىك قىسقارتىلىپ، كوميتەتتەر رەتىندە مينيسترلىكتەر قۇرامىنا بەرىلدى. اۋداندىق ماڭىزداعى قالالار اكىمدەرىنىڭ، سونداي-اق سەلولىق اكىمدەردىڭ سايلانبالىلىعى ەنگىزىلدى. قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى مەن سوت جۇيەسىندە تەرەڭ رەفورمالار جۇرۋدە. سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى قاتاڭ كۇرەس جۇرگىزىلۋدە. كونفەسسياارالىق كەلىسىم مەن تىنىشتىقتىڭ ارقاۋلىق نەگىزى رەتىندە مەملەكەتتىڭ زايىرلىلىق سيپاتى نىعايتىلدى.
جەتىنشىدەن، ەلدىڭ حالىقارالىق بەدەلى نىعايىپ كەلەدى.
بۇتىندەي العاندا، ءبىز جوسپارلانعانداردىڭ بارىنە قول جەتكىزدىك! العا قاراي قارىشتى قادام جاسالدى! بۇل بارشامىزدىڭ ورتاق جەڭىس مارشىمىز!
قازىرگى ۋاقىتتا الەمدەگى احۋال كۇردەلىلەنە تۇسۋدە. الەمدىك رىنوكتاردا ەنەرگيا كوزدەرى مەن مەتالل باعالارىنىڭ قۇلدىراۋى ەكونوميكالىق تاۋەكەلدەردى كۇرت ۇلعايتىپ جىبەردى. بارلىق دەرلىك مەملەكەتتەر ەلەۋلى گەوساياسي جانە ەكونوميكالىق سىن-قاتەرلەردى باستان وتكەرۋدە.
«نۇرلى جول» جاڭا ەكونوميكالىق ساياساتى قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق تاۋەكەلدەرگە قويار توسقاۋىلى بولدى. ول، بىرىنشىدەن، ينفراقۇرىلىمدىق دامۋدىڭ مەملەكەتتىك باعدارلاماسى اياسىندا ەكونوميكالىق اۋىتقۋشىلىققا قارسى ءىس-قيمىل شارالارىنان، ەكىنشىدەن، يندۋستريالاندىرۋ باعىتىنىڭ ەكىنشى بەس جىلدىعىن ودان ءارى جالعاستىرۋدان تۇرادى. سونداي-اق، الەۋمەتتىك ساياسات تا ايقىن بەلگىلەندى. قاتاڭ بيۋدجەتتىك ساياسات پەن ۇنەم مەملەكەتتىڭ الەۋمەتتىك مىندەتتەمەلەرىنە وزگەرىس ەنگىزبەيدى.
سونىمەن بىرگە، جاھاندىق سىن-قاتەرلەر مەن تاۋەكەلدەردىڭ تەرەڭدىگى سونداي، ول ءار مەملەكەتتىڭ تۇراقتىلىعى مەن تابىستىلىعىن سىناققا سالادى. سوندىقتان دا ءبىزدىڭ الدىمىزدا جاڭا ءمىندەتتەر تۇر.
بىرىنشىدەن، سىرتقى فاكتورلاردىڭ مەملەكەت قۇرىلىسىنا ىقپالىنىڭ تەرىس ستسەناريىنە جول بەرمەۋ. ەكىنشىدەن، دامۋدىڭ قول جەتكىزىلگەن قارقىنىن ساقتاۋ. ۇشىنشىدەن، ودان ءارى دامۋ ءۇشىن جاعدايلار جاساۋ. تورتىنشىدەن، الەمنىڭ 30 دامىعان مەملەكەتىنە قاراي العا جىلجۋدى جالعاستىرۋ.
ءبىزدىڭ مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ اۋقىمدى سىن-قاتەرلەرىنە قالىپتان تىس جانە كۇشتى جاۋاپ بەرۋ قاجەت. ءبىر ورىندا تۇرۋعا بولمايدى. ءوز تابىستارىمىزدى ارقاۋ ەتىپ ءوزىمىزدىڭ مەملەكەتتىلىگىمىزدى دامىتۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ العا قاراي قوزعالۋىمىز كەرەك. سوندىقتان دا مەن بەس ينستيتۋتتىق رەفورمانى العا تارتامىن.
ءبىرىنشى – ەكونوميكالىق باعدارلامالاردى ساپالى جۇزەگە اسىرۋدى جانە مەملەكەتتىك قىزمەتتەردى ۇسىنۋدى قامتاماسىز ەتەتىن قازىرگى زامانعى، كاسىبي جانە اۆتونوميالى مەملەكەتتىك اپپاراتتى قالىپتاستىرۋ.
بۇگىندە اكىمشىلىك مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ ساياسي دەڭگەيگە تاۋەلدى ەكەنىن كورمەۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل، ءتىپتى، ەشقانداي ساياساتسىز كاسىبي باسقارۋ قاجەت بولعان كەزدىڭ وزىندە دە شەشىمدەر قابىلداۋدى ساياساتتاندىرادى. مەملەكەتتىك اپپاراتتا بەلگىلى ءبىر قامقورشىنىڭ اينالاسىندا كوماندا قالىپتاسادى. مۇنداي پاترونات جەمقورلىق ءۇشىن جاعدايلار تۋعىزادى، تامىر-تانىستىقتى تۋىنداتادى، كادرلىق الەۋەتتى تومەندەتەدى. سونىمەن بىرگە، ەڭبەككە اقى تولەۋدىڭ تومەندىگىنەن مەملەكەتتىك قىزمەت تارتىمسىز كۇيىندە قالۋدا. كوبىنە-كوپ مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردە ايقىن مانساپتىق كەلەشەك جوق، ال قىزمەتتە جوعارىلاۋ سول باياعى قامقورشىلارعا بايلانىستى. مەن ماڭىزدى مەملەكەتتىك باعدارلامالار مەن جوبالاردىڭ ءتۇرلى دەڭگەيلەردەگى جەكەلەگەن شەنەۋنىكتەردىڭ بىلىكسىزدىگىنەن «زارداپ شەگىپ» جاتقانىن بىلەمىن.
سوندىقتان مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەر كورپۋسىن كاسىبي جانە اۆتونوميالى ەتىپ جاساۋ ماڭىزدى مىندەت بولىپ تابىلادى. سايلاۋلار، مينيسترلەردىڭ، اكىمدەر مەن وزگە دە باسشىلاردىڭ اۋىسۋى اكىمشىلىك مەملەكەتتىك قىزمەتكە اسەر ەتپەۋى ءتيىس. اعىمداعى پوزيتسيالىلىقتان مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ مانساپتىق مودەلىنە كوشۋ قاجەت. ءاربىر باسشى تومەننەن باستاپ بارلىق باسقارۋ ساتىلارىنان ءوتۋى ءتيىس.
مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەرگە، ولاردىڭ باسقارۋ ۇدەرىسىنە قوسقان ۇلەسىنىڭ ءناتيجەلىلىگى بويىنشا ەڭبەككە اقى تولەۋدىڭ جاڭا جۇيەسىن ەنگىزۋ قاجەت. ولاردىڭ قىزمەتتەرى مەن ەكونوميكادا قول جەتكىزگەن تابىستارىنىڭ ءار جىلداعى ناتيجەلەرى بويىنشا ساياسي قىزمەتشىلەر ءۇشىن بونۋستار جانە اكىمشىلىك قىزمەتشىلەر ءۇشىن سىياقىلار تولەۋدى قاراستىرۋ قاجەت. جاقسى جۇمىس ىستەسە – بونۋس الادى. جامان جۇمىس ىستەسە، ەكونوميكادا ءوسۋ جانە ناتيجەلەرى جوق بولسا – تيىسىنشە، ەڭبەكاقىسى دا تومەندەيدى.
بۇگىندە مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەرگە تالانتتى كانديداتتاردى، سونىڭ ىشىندە جەكە سەكتوردان دا، ىزدەۋدىڭ جاڭا ارنالارىن اشاتىن ۋاقىت كەلدى. بەلگىلى ءبىر لاۋازىمدارعا شەتەلدىك مەنەدجەرلەردى تارتۋ ورىندى بولماق. ءتىلدى بىلمەۋ دە، ازاماتتىق تا بۇل ورايدا كەدەرگى بولۋعا ءتيىس ەمەس. كوپتەگەن تابىستى ەلدەر وسىلاي جاسايدى.
مەملەكەتتىك قىزمەتكە قابىلداۋ ءۇشىن بىلىكتىلىك تالاپتارى قاتاڭداتىلۋى ءتيىس. بارلىق دەڭگەيلەردەگى مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردى تولىق اتتەستاتتاۋدان وتكىزۋ قاجەت. مەريتوكراتيا قاعيداتتارىن قورعاۋ جانە سىبايلاس جەمقورلىققا جول بەرمەۋ بويىنشا جۇيەلى جۇمىستى جولعا قويۋ ماڭىزدى. ول ءۇشىن مەملەكەتتىك قىزمەت ىستەرى اگەنتتىگىنىڭ قۇرىلىمىندا سىبايلاس جەمقورلىقپەن كۇرەس جونىندەگى جەكە دەربەس بولىمشەنى قۇرۋ قاجەت. مەريتوكراتيا تەك مەملەكەتتىك اپپارات ءۇشىن عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە، سوتتاردى، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىن، ۇلتتىق كومپانيالار مەن حولدينگتەردى قوسا العاندا، بۇكىل مەملەكەتتىك سەكتور ءۇشىن دە جالپىعا بىردەي قاعيداتقا اينالۋى ءتيىس.
بىزگە مەملەكەتتىك قىزمەت تۋرالى جاڭا زاڭدى ازىرلەۋ، سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەس تۋرالى زاڭعا وزگەرىستەر ەنگىزۋ قاجەت بولادى. مەملەكەتكە قىزمەت ەتۋ ءبىزدىڭ قوعامىمىزدىڭ ءبىرلىگىن نىعايتۋ ءۇشىن نەگىز بولۋى ءتيىس. مەملەكەتتىك قىزمەت ەتنوستىق قاتىستىلىعىنا قاراماستان، مەريتوكراتيا قاعيداتتارى نەگىزىندە ءوزىن ءوزى كورسەتۋگە بىردەي مۇمكىندىكتەر بەرەتىن ادىلەتتى قازاقستاندىق قوعامنىڭ تۇپبەينەسىنە اينالۋى كەرەك.
ەكىنشى – مەنشىك قۇقىعىنا كەپىلدىك بەرەتىن، كاسىپكەرلىك قىزمەت ءۇشىن، كەلىسىمشارتتىق مىندەتتەمەلەردى قورعاۋ ءۇشىن جاعداي جاسايتىن، تۇپتەپ كەلگەندە ەكونوميكالىق ءوسىم ءۇشىن نەگىز بولاتىن زاڭنىڭ ۇستەمدىگىن قامتاماسىز ەتۋ.
بۇگىندە سوت جۇيەسىنىڭ ءالسىز بۋىنى – سۋديالار كورپۋسى اراسىنداعى سىبايلاس جەمقورلىق كورىنىستەرىنە ءجيى-ءجيى سوقتىرىپ جاتاتىن سۋديالاردى ىرىكتەۋ، سۋديالارعا قويىلاتىن بىلىكتىلىك تالاپتارىنىڭ تيىمسىزدىگى. سۋديالار كورپوراتسيامەن مەڭىرەۋ تۇمشالانباۋى ءتيىس جانە قوعامدىق سىننان تىس بولماۋى كەرەك. اشىقتىق – سۋديالار قاتارىنداعى جەمقورلىقتان ەمدەيتىن ءدارى.
ىشكى ىستەر ورگاندارىنىڭ جۇمىسى دا قوعام ءۇشىن ءمولدىر ەمەس. پوليتسيا قوعامنىڭ وزىنە دەگەن سەنىمىن ارتتىراتىنداي ەتىپ جۇمىس ىستەۋى كەرەك. بۇگىندە ازاماتتار جول ينسپەكتسياسى وفيتسەرىنىڭ جول قوزعالىسى ەرەجەسىن بۇزعانى ءۇشىن اكىمگە نەمەسە مينيسترگە ايىپپۇل سالاتىنىنا ونشا سەنە قويمايدى. بۇل رەتتە اقش-تىڭ مەملەكەتتىك حاتشىسىنا قاتىستى تاياۋدا بولعان مىسالدى كەلتىرۋگە بولادى. دجون كەرريگە ءوز ءۇيىنىڭ الدىنداعى قاردى تازارتپاعانى ءۇشىن ايىپپۇل سالىندى.
سوندىقتان پوليتسيانىڭ مارتەبەسى مەن ونىڭ ازاماتتار الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىن ارتتىرۋ قاجەت. قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ مولدىرلىگىن، اقپاراتتىق تەحنولوگيالاردى دامىتۋ، پاترۋلدىك قىزمەتتى بەينەتىركەۋشىلەرمەن جابدىقتاۋ بويىنشا شارالار دەستەسىن قالىپتاستىرۋ كەرەك. پوليتسياعا كاسىبي جانە پسيحولوگيالىق ىرىكتەۋدىڭ جاڭا جۇيەسىن ەنگىزىپ، پوليتسەيلەردىڭ وزدەرىنىڭ بىلىكتىلىكتەرىن تۇراقتى تۇردە ارتتىرىپ جانە راستاپ وتىرۋىن قامتاماسىز ەتۋ ماڭىزدى.
سۋديالارعا قويىلاتىن بىلىكتىلىك تالاپتارىن قاتايتۋ قاجەت. سۋديالار كورپۋسىنداعى ورىننان ۇمىتكەر كانديداتتىڭ نوتاريۋستا، پوليتسيادا نەمەسە زاڭگەرلىك جوو-دا ەمەس، سوت جۇيەسىندە بەس جىلدان كەم ەمەس جۇمىس ءوتىلى بولۋى ءتيىس. كانديداتتار نەگىزگى جۇمىسىنان بوساتىلعان نەگىزدە جانە ءبىر جىلدان كەم ەمەس مەرزىمدە سوتتاردا وتەتىن سوت تاعىلىمداماسى ءۇشىن شارت رەتىندە قاتاڭ تەستىلىك ىرىكتەۋدەن ءوتۋى ءتيىس. كەز كەلگەن جوعارى تۇرعان سۋديا تومەنگى سوتتاردا جۇمىس ىستەپ كورۋى كەرەك. سول سياقتى قىزمەتىن جاڭا باستاعان سۋديالار ءۇشىن ۇزاقتىعى ءبىر جىلدان كەم ەمەس سىناق مەرزىمىن ەنگىزۋ دە ماڭىزدى، ونى تابىستى وتكەننەن كەيىن ولاردىڭ ۇزدىكتەرى سۋديالىققا سايلانادى.
شەتەلدىك جانە وتاندىق ينۆەستورلار قازاقستاندىق ءادىل سوتتىڭ ادالدىعىنا سەنىمدى بولۋى ءتيىس. وعان دەگەن سەنىمدى ارتتىرۋ ءۇشىن ينۆەستيتسيالىق داۋلاردى قاراۋعا شەتەلدىك سۋديالاردى تارتىپ، مۇنداي داۋلاردى شەتەلدىك جانە حالىقارالىق سوتتاردىڭ ۇزدىك ستاندارتتارى بويىنشا قاراۋ قاجەت.
ايرىقشا ماسەلە – ەلدىڭ قارۋلى كۇشتەرىن جاڭعىرتۋ. ولار زاماناۋي، جۇمىلعىش، كاسىبي بولۋى ءتيىس. كاسىبيلىك جانە وزىق قارۋ-جاراقپەن، سونداي-اق، تەحنيكامەن جاراقتاندىرۋ ەسەبىنەن ارميانىڭ جاۋىنگەرلىك قابىلەتىن ارتتىرۋدى قامتاماسىز ەتۋ كەرەك.
ءۇشىنشى – يندۋستريالاندىرۋ جانە ارتاراپتاندىرۋعا نەگىزدەلگەن ەكونوميكالىق ءوسىم.
كاسىبي مەملەكەتتىك قىزمەت جانە زاڭنىڭ ۇستەمدىگى ورتا تاپتى جەدەل قالىپتاستىرۋ ءۇشىن ەكونوميكالىق رەفورمالاردىڭ كەشەنىن جۇزەگە اسىرۋعا جاعداي جاسايدى. ساپالى ءوسىم مەن ەكونوميكانى ارتاراپتاندىرۋعا قول جەتكىزۋ ءۇشىن ءبىز يندۋستريالاندىرۋ باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋدامىز. ول ۋاقتىلى جانە مەيلىنشە قاجەت شارا بولىپ تابىلادى. يندۋستريالاندىرۋ – ەكونوميكانىڭ قۇرالى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە، مەملەكەت دامۋىنىڭ جانە ورتا تاپتى قالىپتاستىرۋدىڭ ماڭىزدى فاكتورى. دەگەنمەن، يندۋستريالاندىرۋ مەن وڭدەۋ سەكتورى ازىرگە ەكونوميكالىق ءوسىمنىڭ ناعىز قوزعاۋشىسى بولا العان جوق. ۇكىمەت ونىمەن اينالىسۋى ءتيىس.
اۋىل شارۋاشىلىعىن مەملەكەتتىك قولداۋ جۇيەسىندە دە قيعاشتىقتار بار. اگرارلىق سەكتورعا بيۋدجەتتەن قوسىمشا قۇنى تومەن سالا ونىمدەرى ءوندىرىسىن سۋبسيديالاۋعا قوماقتى قارجى بولىنەدى. ونىڭ ۇستىنە، اۋىل وندىرۋشىلەرى سالىق تولەمەيدى دەسە دە بولادى. بۇگىندە اۋىل شارۋاشىلىعى شيكىزاتىن قايتا وڭدەۋ سەكتورىن جاڭا كەشەندى باعدارلامالار نەگىزىندە دامىتۋ ماڭىزدى. بۇل ورايدا، قايتا وڭدەۋ سالالارىندا ترانسۇلتتىق كومپانيالاردىڭ قاتىسۋىمەن شامامەن 10 ءىرى جوبانى جۇزەگە اسىرۋعا كىرىسۋ قاجەت. يندۋستريالاندىرۋ، سونىمەن قاتار، شاعىن جانە ورتا بيزنەس ارقىلى جۇمىس ورىندارىن قۇرۋ مەن ەلدىڭ ەكسپورتتىق الەۋەتىن دامىتۋعا باعىتتالىپ وتىر.
قازىر كەدەندىك رەسىمدەۋلەر كوپ ۋاقىت الادى، تاريف ساياساتى كۇردەلى جانە شىم-شىتىرىق بولىپ تابىلادى، تاريفتىك ەمەس كەدەرگىلەر الەمدىك تاجىريبەگە كەرەعار كەلەدى. ەۋرازيالىق وداق اياسىندا تاريف ساياساتىن وڭتايلاندىرۋ بويىنشا اۋقىمدى جۇمىس جۇرگىزۋ قاجەت. بولاشاقتاعى باستى مىندەت ەكونوميكالىق دامۋ سەرپىنىن قامتاماسىز ەتۋ بولىپ وتىر. جۇمىستىڭ قورىتىندىلارى ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋ ەسەبىنەن جاڭا 3-4 ەكسپورتتىق ونىمدەردىڭ تۋىنداۋى بولۋى ءتيىس.
شاعىن جانە ورتا سەرۆيستىك كاسىپورىندار سالاسىنداعى دامۋ شەشۋشى باعىت بولىپ تابىلادى. ءتۋريزمدى دامىتۋدىڭ جاڭا باعدارلاماسىن قابىلداعان ءجون. بۇل – ارتىق ەڭبەك رەسۋرستارىن اۋىلدى جەرلەرگە تارتۋدىڭ ماڭىزدى ماسەلەسى. بىزدە ۋربانيزاتسيا ءالسىز. حالىقتىڭ 43 پايىزى اۋىلدى جەرلەردە تۇرادى.
قازاقستاننىڭ ينتەگراتسيالىق ساياساتى بارىسىندا ەل ەكونوميكاسىنىڭ الەمدىك شارۋاشىلىق بايلانىستارعا تارتىلۋىن كەڭەيتۋ ءۇشىن قۇرالدار قالىپتاستىرىلدى. الماتىدا قارجى ورتالىعىن قۇرۋ ۇدەرىسى جوعارى سەرپىندىلىك الۋى ءتيىس. بۇل جەردە الماتىنىڭ ارنايى مارتەبەسىن زاڭنامالىق بەكىتۋ ماڭىزدى.
ءتورتىنشى – بولاشاعى ءبىرتۇتاس ۇلت.
ءبىز ءوزىمىزدىڭ تۇراقتىلىق جانە كەلىسىم مودەلىن دامىتۋدا ايتارلىقتاي تابىستارعا جەتتىك. قازاقستان كونستيتۋتسياسى ناسىلدىك، ەتنوستىق، ءدىني جانە الەۋمەتتىك قاتىستىلىعىنا قاراماستان، بارلىق ازاماتتىڭ قۇقىقتىق تەڭدىگىنە كەپىلدىك بەرەدى.
سونىمەن قاتار، قازاقستاندىق بىرتەكتىلىكتى ودان ءارى نىعايتۋ قاجەت. ول ازاماتتىق قاعيداتىنا نەگىزدەلۋى ءتيىس. بارلىق ازاماتتار قۇقىقتىڭ ءبىر كولەمىن پايدالانۋى، جاۋاپكەرشىلىكتىڭ ءبىر جۇگىن ارقالاۋى جانە تەڭ مۇمكىندىككە قولجەتىمدىلىكتى يەلەنۋى كەرەك. ماڭگىلىك ەل يدەياسى ارقاۋىنداعى جۇمىلدىرۋشى قۇندىلىقتار – ازاماتتىق تەڭدىك; ەڭبەكسۇيگىشتىك; ادالدىق; وقىمىستىلىق پەن ءبىلىمدى قاستەر تۇتۋ; زايىرلى ەل – تاعاتتىلىق ەلى. وسىنداي جاعدايدا ازاماتتىق ورنىقتى جانە تابىستى مەملەكەتتىڭ ەڭ سەنىمدى ىرگەتاسى بولادى.
مەملەكەت قۇراۋشى ۇلت رەتىندە قازاق حالقىنا ايرىقشا جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەلەدى. قازاقتار جاڭا قازاقستاننىڭ بولمىسىن قالىپتاستىرۋدا بارشا ۇلىستاردى ۇيىستىرۋشى رولگە يە. بۇل – قازاقتىڭ ۇلتتىق سيپاتىن ساقتاپ، دامىتۋدىڭ جانە ەلىمىزدىڭ قازاقى بولمىسىن نىعايتۋدىڭ باستى فاكتورى.
تىلدەردىڭ ۇشتۇعىرلىعىن – قازاق، ورىس جانە اعىلشىن تىلدەرىن دامىتۋ – قوعامدى توپتاستىرۋدىڭ، ونىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگى ءوسىمىنىڭ كەپىلى. قازاقستاننىڭ بارلىق ازاماتتارى ءۇشىن قانداي دا ءبىر وزگەشەلىكتەر مەن شەكتەۋلەرسىز ءتيىمدى الەۋمەتتىك ليفتتەردى قامتاماسىز ەتۋ قاجەت. ءبىزدىڭ باستى ماقساتىمىز – قازاقستاندىقتار جاڭا جالپىۇلتتىق قۇندىلىقتاردى – قۇقىقتىڭ ۇستەمدىگىن، مەملەكەتتىك داستۇرلەردى، قازاقستاندىق قۇندىلىقتاردى – وزدەرىنىڭ ەتنوستىق مىنەز-ق ۇلىق مودەلدەرىنەن جوعارى قويۋلارى كەرەك. بارلىق قازاقستاندىقتار ءۇشىن قازاقستاندىقتىڭ بويىندا ازيالىقتىڭ دا، ەۋروپالىقتىڭ دا وزىق ساپالارىن شىنايى سۇزگىدەن وتكىزەتىن ەۋرازيالىق يدەياسى بىرىكتىرۋشى بولىپ تابىلادى.
ورتا تاپ قازاقستاندىق ۇلتتىڭ نەگىزى، كاسىبي مەملەكەتتىك اپپارات قالىپتاستىرۋدىڭ قاينار كوزى رەتىندە قاراستىرىلۋى ءتيىس. بۇل – زاڭ ۇستەمدىگىنە بارىنشا مۇددەلى جانە مەملەكەتتىڭ حالىق پەن ەلدەگى تۇراقتىلىققا ەسەپتىلىگىنىڭ قوزعاۋشى كۇشى. سوندىقتان ناق كەڭ كولەمدى ورتا تاپ ۇلتتىق بىرتەكتىلىكتى قالىپتاستىرۋدىڭ وزەگى بولىپ تابىلادى. مەملەكەتتىڭ اسا ماڭىزدى قۇجاتىندا رەسىمدەلگەن ماڭگىلىك ەل يدەياسى جالپىازاماتتىق قۇندىلىقتار جۇيەسى رەتىندە كورىنۋى ءتيىس. مەكتەپتەردە بۇكىلقازاقستاندىق «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىنىڭ قۇندىلىقتارىن وقىتۋ باعدارلاماسىنا ەنگىزۋ قاجەت.
ءبىزدىڭ ەلىمىزدە 17 كونفەسسيانىڭ وكىلدەرى بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىمدە تاتۋ-ءتاتتى تۇرىپ جاتىر. ولاردىڭ ءىشىندەگى اسا ىرىلەرى – يسلام، پراۆوسلاۆيە جانە پروتەستانتتىق. قازاقستان اۋماعىندا تاريحي قالىپتاسقان حانافيت يسلامى ۇستامدىلىعىمەن جانە توزىمدىلىگىمەن، يسلام قۇندىلىقتارىن پاراساتتى تۇسىندىرۋىمەن ەرەكشەلەنەدى. قازاقستانداعى تەگى سلاۆيان تۇرعىندارىنىڭ كوپ بولىگىنە ءتان پراۆوسلاۆيە باستى ماسەلە رەتىندە ادامنىڭ ار-ۇياتى مەن ادامگەرشىلىك تاڭداۋىن، ىزگىلىك پەن اياۋشىلىقتى قويادى. سوڭعى جىلدارى قازاقستاندا پروتەستانتتىق شىركەۋگە بارۋشىلار قاتارى وسكەنى بايقالادى. پروتەستانتتىق تابىستى ءجانە ءونىمدى ەڭبەكتى، ۇقىپتىلىق قۇندىلىقتارى مەن قايىرىمدى ىستەردى ادام ءومىرىنىڭ وزەگى رەتىندە قاراستىرادى. وسىلايشا، ءار ءدىننىڭ ءوز قاسيەتى بار. ولار قاشاندا قازاقستاندىقتاردى بىرىكتىرىپ، بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىم، قوعام مەن ەكونوميكانى دامىتۋ، مەملەكەتتى نىعايتۋ ىسىنە قىزمەت ەتۋى ءتيىس.
بەسىنشى – ترانسپارەنتتى جانە ەسەپ بەرۋشى مەملەكەت.
قازاقستان قوعامى وزگەرىستەرگە كەزەڭ-كەزەڭمەن بەيىمدەلىپ كەلەدى. بۇل – بىزگە ىشكى قاراما-قايشىلىقتاردىڭ ۋشىعۋعا ۇرىنباي، ساياسي تۇراقتىلىقتى نىعايتۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن ماڭىزدى فاكتور. كوپتەگەن ەلدەردىڭ تاجىريبەسى «اۋەلى – كۇشتى مەملەكەت جانە ەكونوميكا، سودان كەيىن ساياسات» قاعيداتىن بۇزۋ اپاتتارعا الىپ كەلىپ، قوعامدى «سىندىراتىنىن» كورسەتىپ وتىر. بىرەۋلەرىندە ساياسي رەجىمدەردى بۇزۋ ورىن الىپ، باسقالارىندا ەكونوميكا قيراپ، جانجالدار جانە ءتىپتى، ازامات سوعىستارى پايدا بولادى. ءبىز مۇنى ءتۇرلى ەلدەردىڭ تاريحتارىنان جاقسى بىلەمىز جانە بۇگىن كوپتەگەن مەملەكەتتەردەن كوزبە-كوز كورىپ وتىرمىز. الەمنىڭ ءتۇرلى وڭىرلەرىندەگى سوڭعى ازامات سوعىستارى مەن قاندى جانجالدار تىزبەگى ويلاستىرىلماعان جانە جەدەلدەتىلگەن دەموكراتيالاندىرۋ مەملەكەتتىڭ تۇراقتىلىعىنا كەپىلدىك بەرمەيتىنىن جانە تابىستى ەكونوميكالىق جاڭعىرتۋدى قامتاماسىز ەتپەيتىنىن كورسەتىپ بەردى.
ساياسي مادەنيەتسىز سايلاۋدىڭ سالدارىن كوپتەگەن ەلدەردىڭ قازىرگى احۋالىنان باعامداۋعا بولادى. سوڭعى جىلدارى كەيبىر ەلدەردىڭ ازاماتتارى ەڭبەك ەتۋدى ۇمىتتى. نارازىلىق شەرۋلەرى سانگە اينالدى. ادامدارى ميتينگكە شىعۋعا كۇندەلىكتى جۇمىسقا بارعانداي اسىعاتىن بولدى. سول ءۇشىن ولارعا ارانداتۋشىلار جالاقى تولەيتىن بولدى. سايلاۋ جۇرتتى بىرىكتىرەتىن ەمەس، باۋىرلاردى بولەتىن، اعايىندى ارازداستىرىپ، ءوزارا قارۋ كەزەندىرەتىن بولدى. كوشەدەگى قارابايىر ساياساتشىلدىق پەن تەك سايلاۋدان سايلاۋعا دەيىن ءومىر ءسۇرۋ اقىلدى ەلدىڭ جولى ەمەس. ەلگە قىزمەت ەتۋ ءۇشىن ەمەس، مانساپ ءۇشىن بيلىككە ۇمتىلۋ دا ابىروي اپەرمەيدى.
وسى ورايدا ۇلى ابايدىڭ قارا سوزدەرىن ەسكە تۇسىرەمىن. ول ءۇشىنشى قارا سوزىندە بىلاي دەيدى: «ءۇش جىلعا بولىس سايلانادى. اۋەلگى جىلى «سەنى ءبىز سايلامادىق پا» دەپ ەلدىڭ بۇلدانعانىمەن كۇن وتەدى. ەكىنشى جىلى كانديداتپەن اڭدىسىپ كۇن وتەدى. ءۇشىنشى جىلى سايلاۋعا جاقىنداپ قالىپ، تاعى بولىس بولىپ قالۋعا بولار ما ەكەن دەپ كۇن وتەدى. ەندى نەسى قالدى؟».
سايلاۋ – انشەيىن سايلاۋ وتكىزۋ ءۇشىن ەمەس، ەلدى بىرلىككە شاقىرىپ، جۇرتتى ەڭبەككە ۇيىتۋ ءۇشىن بولسا، عانيبەت. سوندىقتان جوعارىدا ايتىلىپ كەتكەن ءتورت ماقساتتى ورىنداپ، سودان كەيىن ساياسي ماسەلەلەرگە كوشكەن ءجون. بۇل جولدى دۇنيەجۇزىلىك تاجىريبە كورسەتىپ وتىر.
بەس ينستيتۋتتىق رەفورمالار – ەل ءدال وسىنداي ىزدىلىكپەن ءوتۋى ءتيىس بەس قادام. تەك وسىنداي جاعدايدا عانا ءبىزدىڭ رەفورمالارىمىز ءتيىمدى بولادى، ال قوعام مەن مەملەكەت ءبىرتۇتاس جانە تۇراقتى بولادى. ناق وسىنداي جولدان بارلىق تابىستى مەملەكەتتەر وتكەن.
بىرىنشىدەن، مەملەكەتتىك ورگاندار باسشىلارىنىڭ ەسەپتىلىگى تاجىريبەسىن كەڭەيتكەن ءجون. ەكىنشىدەن، شەشىم قابىلداۋ ۇدەرىسىنىڭ مولدىرلىگىن قامتاماسىز ەتۋ كەرەك. «اشىق ۇكىمەت» تەتىگى ارقىلى ازاماتتار بارلىق دەڭگەيدەگى مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ شەشىم قابىلداۋ ۇدەرىستەرىنە بەلسەندى تارتىلۋى ءتيىس. بۇل ءۇشىن جاساۋ جانە قابىلداۋ الدا تۇرعان كوپشىلىك اقپاراتتارعا قولجەتىمدىلىك تۋرالى جاڭا زاڭ وسىعان نەگىز بولادى. مەملەكەتتىك ورگاندار مەن اكىمدىكتەر جانىنداعى قوعامدىق كەڭەستەردىڭ ءرولىن كۇشەيتۋ ماڭىزدى. ۇشىنشىدەن، ازاماتتىق بيۋدجەتتەندىرۋدى ەنگىزگەن ءجون. اڭگىمە ازاماتتىق قوعام وكىلدەرىنىڭ وڭىرلەردەگى بيۋدجەت قارجىسىن بولۋگە قاتىسۋى تۋرالى بولىپ وتىر. تورتىنشىدەن، شاعىم جاساۋ جۇيەسىن نىعايتۋ ماڭىزدى. زاڭنامادا ازاماتتاردىڭ مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردىڭ ءىس-قيمىلىنا شاعىم جاساۋىنا مۇمكىندىكتەر كەڭەيتىلگەن بولۋى كەرەك. بەسىنشىدەن، قوعامدا ءوزىن ءوزى رەتتەۋدى كەڭىنەن ەنگىزۋدى قامتاماسىز ەتۋ قاجەت. مەملەكەتتىك ورگاندار جاۋاپكەرشىلىگى ايماعىن الەۋمەتتىك ماڭىزدى مەملەكەتتىك قىزمەت كورسەتۋلەر، ولاردىڭ دايىندىعىنا وراي ازاماتتىق قوعام ينستيتۋتتارىنا بايلانىستى وكىلەتتىكتەردى بەرە وتىرىپ، كەزەڭ-كەزەڭمەن قىسقارتۋ كەرەك.
وسى بەس باعىت بويىنشا وڭ ءناتيجەلەرگە قول جەتكىزىلۋىمەن جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگانداردىڭ جاڭا سايلاۋ جۇيەسى تۋرالى ماسەلەنى شەشۋگە بولادى. بيلىك وكىلەتتىكتەرىن ءبىزدىڭ داستۇرلەرىمىزدى ەسەپكە الا وتىرىپ پرەزيدەنتتەن پارلامەنتكە جانە ۇكىمەتكە قايتا ءبولۋدى كوزدەيتىن كونستيتۋتسيالىق رەفورما كەزەڭ-كەزەڭىمەن جۇرگىزىلەتىن بولۋى ءتيىس.
وسى بەس رەفورما جينالا كەلىپ، قازاقستان مەملەكەتتىلىگىن نىعايتۋ مەن الەمدەگى دامىعان 30 ەلدىڭ قاتارىنا ەنۋ ءۇشىن جاعدايلار جاسايدى. بۇل – «2050-ستراتەگياسىن» ورىنداۋعا باستار جول. بەس ينستيتۋتتىق رەفورمانىڭ ارقايسىسى – ەل ءۇشىن وراسان زور سىن-قاتەر جانە ۇلكەن جۇمىس. مۇنداي رەفورمالار تەك بيلىك پەن حالىقتىڭ مىقتى ەرىك-جىگەرىمەن عانا قامتاماسىز ەتىلە الادى. الەمدىك تاجىريبە كورسەتىپ وتىرعانىنداي، كۇشتى مەملەكەت، دامىعان جانە ليبەرالدى قوعام قالىپتاسۋى ءۇشىن ەلدىڭ العا قاراي 40-50 جىل بويى تۇراقتى قوزعالىسى قاجەت.
ۇسىنىلىپ وتىرعان شارالار قوعامدىق قاتىناستار جۇيەسىن تۇبەگەيلى وزگەرتەدى. ولاردى جۇرگىزۋ ءۇشىن مەن پرەزيدەنت جانىنان جاڭعىرتۋ جونىندەگى ۇلتتىق كوميسسيا قۇرۋدى ۇسىنامىن. ول بۇكىل رەفورمالار كەشەنىن جۇزەگە اسىرۋدى ۇيلەستىرەتىن بولادى. وسىلايشا، ءبىزدىڭ الداعى جىلدارداعى ەڭ وزەكتى ماقساتىمىز – وسى بەس حالىقتىق رەفورمانى ىسكە قوسىپ، كەزەڭ-كەزەڭىمەن جۇزەگە اسىرۋ.
قىمباتتى قازاقستاندىقتار!
بىرنەشە كۇن ىشىندە مەن ەلىمىزدىڭ ازاماتتارىنان، ەڭبەك ۇجىمدارىنان، ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىنەن، قوعامدىق بىرلەستىكتەردەن كەزەكتەن تىس پرەزيدەنتتىك سايلاۋ وتكىزۋدى قولداۋ جانە مەنىڭ كانديداتۋرامدى وسى سايلاۋعا ۇسىنۋ تۋرالى ءوتىنىش بىلدىرگەن وراسان كوپ حاتتار مەن ۇندەۋلەر الدىم. مەنىڭ قازاقستان مەن قازاقستاندىقتاردىڭ يگىلىگى جولىنداعى ەڭبەگىمە جوعارى باعا بەرگەن بارشاڭىزعا زور راحمەت! ءوز حالقىڭنىڭ وسىنداي سەنىمىنە يە بولۋدان ارتىق ماراپات جوق. بۇگىن سەزد مىنبەرىنەن مەنىڭ اتىما جىلى سوزدەر ايتقان بارشاعا شىن كوڭىلدەن ريزامىن.
مەن الداعى سايلاۋعا «نۇر وتان» پارتياسىنان پرەزيدەنتتىككە كانديدات رەتىندە تۇسۋگە ءوزىمنىڭ كەلىسىمىمدى بەرەتىنىم تۋرالى مالىمدەيمىن. مەن سىزدەردى، مەنىڭ سەرىكتەستەرىم – نۇروتاندىقتاردى، بارلىق قازاقستاندىقتاردى تاعى دا توپتاسىپ، جەڭىسكە جەتۋگە شاقىرامىن! ءبىزدىڭ ورتاق رۋحاني كۇشىمىز بەن جوعارى ماقساتىمىز: ماڭگىلىك ەل! ول ءبىزدىڭ ءححى عاسىرداعى دامۋىمىزدى پروگرەسس قۋاتىمەن تولتىراتىن بولادى.
قىمباتتى وتانداستار!
تاۋەلسىزدىكتى الۋ ءۇشىن قانداي قاجىر-قايرات كەرەك بولسا، ونى باياندى ەتۋ ءۇشىن ودان دا زور قاجىر-قايرات كەرەك. كەيىنگى ۇرپاققا كەمەل قازاقستاندى تابىستاۋ – بارىمىزگە ورتاق پارىز. ءبىز الەمدەگى ەڭ مىقتى 50 ەلدىڭ ساپىنا ەركىن قوسىلىپ، ەندى ەڭ قۋاتتى 30 ەلمەن يىق تىرەستىرۋ جولىنا تۇستىك.
ءبىزدىڭ اشىق اسپان استىندا ەشتەڭەگە تەڭگەرمەيتىن ءبىر عانا وتانىمىز بار، ول – تاۋەلسىز قازاقستان! بىزگە ححI عاسىردا باعدار بولاتىن ءبىر عانا ستراتەگيا بار، ول – «قازاقستان-2050»! بارشامىزدى ەرەن ىستەرگە جەتەلەيتىن ءبىر عانا ۇلى ماقسات بار، ول – ماڭگىلىك ەل! وسى جولدا كۇللى حالقىمىزدى بىرىكتىرۋگە، ماقساتىمىزدى ورىنداۋعا جۇمىلدىراتىن «نۇر وتان» پارتياسى! قاسيەتتى وتانىمىزدى نۇرلاندىرا ءتۇسۋ ءۇشىن ءبىر تۋدىڭ تۇبىنە جينالىپ، جارقىن بولاشاققا بىرگە قادام باسايىق!
ءبىز قاشاندا بىرگەمىز!
العا، نۇر وتان! العا، قازاقستان!
سۋرەتتەردى تۇسىرگەندەر
س.بوندارەنكو، ب.وتارباەۆ.
ء«بىز ءوزىمىزدىڭ تۇراقتىلىق جانە كەلىسىم مودەلىن دامىتۋدا ايتارلىقتاي تابىستارعا جەتتىك. قازاقستان كونستيتۋتسياسى ناسىلدىك، ەتنوستىق، ءدىني جانە الەۋمەتتىك قاتىستىلىعىنا قاراماستان، بارلىق ازاماتتىڭ قۇقىقتىق تەڭدىگىنە كەپىلدىك بەرەدى». راسىمەن دە ەلىمىزدە قانشا ۇلت وكىلى تۇرسا، ونىڭ ەشبىرى دە ەشقانداي قىساستىق كورىپ، قۇقىقتارى تاپتالعان جوق. وسى ءۇشىن مەن ەلباسىمىزدى قاتتى قۇرمەتتەيمىن. كەيبىر ەلدە ءوز وتانداستارىنا كۇن كورسەتپەي جاتادى. بىزدە شۇكىر، ونداي ماسەلە جوق.
پرەزيدەنت ايتپاقشى، قۇدايدىڭ بەرگەن كۇش-قۋاتى باردا ءالى ءبىراز بەلەستەردى باعىندىرۋعا مۇمكىندىك بار. دەنساۋلىعى جاراپ تۇرسا، نەگە ءوزى باستاعان باعدارلامالاردىڭ سوڭىنا دەيىن جۇزەگە اسۋى ءۇشىن ەڭبەك ەتە بەرمەسكە؟ ەلباسىنىڭ ءوز كانديداتۋراسىن ۇسىنعانىنا ءوز باسىم قۋاندىم. ال قازاق تىلىنەن ەمتيحاننان سۇرىنبەي وتەتىنىنە ءشۇبا كەلتىرگەن جوقپىز.
قارۋلى كۇشتەردى جاڭعىرتۋعا كوڭىل بولگەنى وتە ورىندى. قازىرگى زاماندا اسىرەسە. مەنىڭ اعام ۆوەننىي چاستتا ىستەيدى. سول ونداعى قۇرال-جابدىقتارىنىڭ ەسكى ەكەنىن، شەتەلدىكتەردىكى ون ەسە مىقتى ەكەنىن ايتىپ وتىرادى. بۇل جاڭالىققا اعام دا قۋاناتىن بولدى))).
ال ماعان مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەرگە قويىلاتىن تالاپتىڭ كۇشەيتىلەتىنى، ولاردىڭ اتتەستاتسيادان وتەتىنى قۋانتتى. بارلىق جەردە بولماسا دا كەي مەكەمەلەردەگى حاتشى قىزداردىڭ ءوزى مۇرىندارىن ءشۇيىرىپ وتىرادى. ال ءوز جۇمىستارىندا كەيبىرى قاراپايىم نارسەلەردى بىلمەي بوسقا ۋاقىتتى الادى.
ءتۋريزمدى دامىتۋ، پوليتسەيلەردىڭ مارتەبەسىن ارتتىرۋ دەگەنگە قوسىلامىن. قازىر شىنىمەن دە پوليتسەيلەردىڭ ەشبىر قادىرى قالماعان. وعان ءبىر جاعىنان وزدەرى دە كىنالى ارينە. بىراق ولاردىڭ ىشىندە دە قىزمەتىنە ادالدارى بارشىلىق. ال ءتۋريزمدى دامىتۋ ارقىلى ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسىن دامىتامىز. ءبىز ءوزىمىز بىلمەيتىن قانشاما كەرەمەت جەرلەر بار. سولارعا نازار اۋدارىلسا، شىركىن.
ءيا، نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى قازاق باسىنا تۇسكەن تالاي سىنداردان سۇرىنبەي وتكەن تاريحي، تانىمال تۇلعا. سىرتى ساياساتتى دا، ىشكى ساياساتتى دا بىلىكتى جۇرگىزە بىلەتىن كورەگەن باسشى. مۇنى اسىرەسە سوڭعى جىلدارى حالقىمىزدىڭ كوبىسى ءتۇسىندى دەپ ويلايمىن. سوندىقتان ءوزىم ول كىسىنىڭ كانديداتۋراسىن قوس قولداپ قولدايمىن. دەنساۋلىعى جاراپ تۇرسا ءوز ءىسىن جالعاستىرعانعا نە جەتسىن.
ارداقتى اعايىن!
ءبىز قازاقتار ءوزىمىزدىڭ سالت داستۇرلەرىمىزدى ساقتاپ قالۋىمىز كەرەك، ويتكەنى ءداستۇر بۇل قازاقتىڭ ءدىلىن، رۋحاني الەمىن قورعايتىن ەرەكشە ءتارتىپ. رۋحاني مىقتى حالىقتى ەشكىم، ەشقاشاندا جەڭە المايدى. ءوزىنىڭ سالت داستۇرلەرىن كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتايتىن جانە ۇلتتىق سالت داستۇرلەر ارقىلى ءوزىنىڭ رۋحاني الەمىن جانە كوزقاراسىن ىدىراۋدان قورعايتىن حالىقتى ەشقانداي كۇش تالقان ەتە المايدى. ءبىزدىڭ قازاق ۇلتتىق سالت داستۇرلەرىمىزدى ناسيحاتتاۋ كەرەك، جاستارعا ءبىزدىڭ كونە سالت داستۇرلەرىمىزدى ۇيرەتۋىمىز كەرەك. بۇل قازاق ۇلتى تاريحي ساحنادان جوعالىپ كەتپەيتىنىن جانە ءوزىنىڭ قازاقيلىعىن جوعالپايتىنىن كەپىلى.
سونىمەن بىرگە، ءبىز ءداستۇرلى كازاق مۋزىكاسىن كۇيلەردى، اندەردى، جىرلار مەن داستانداردى ايالاپ ساقتاۋىمىز كەرەك. قازاقتىڭ ۇلتتىق اۋەندەرى ەرەكشە، دەربەس سەبەبى ءاربىر حالىقتىڭ مۋزىكاسى ءوزىنىڭ ەرەكشە دىبىستىق سازداردى تۋىندايدى جانە تاراتادى. قازاق ءتىلى ەرەكشە دىبىستايدى، دەمەك ءبىزدىڭ اۋەندەرىمىزدە دە ءوزىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى بار. قازاق اۋەندەرى ەشتەڭكەگە ۇقسامايدى، ونىڭ ءوزىنىڭ ەرەكشە سۇلۋلىعى بار، قازاق اۋەندەر مەن اندەردە قازاق حالقىنىڭ قوناقجايلىعى، كەڭپەيىلدىگى، تۋعان جەردىڭ دارقاندىعى، انا ءتىلىمىزدىڭ بايلىعى مەن بەينەلىلىگى، تۋعان تابيعاتتىڭ اسەمدىلىگى ەستىلەدى. وسى فاكتورلاردىڭ ءبارى ءبىر بىرىمەن ارالاسىپ قازاق اۋەندەردىڭ جانە اندەردىڭ سۇلۋلىعىنا ءوز ۇلەسىن قوسىپ ولاردى باعا جەتپەيتىن قازىناعا اينالدىردى. ءبىزدىڭ باعا جەتپەيتىن قازىنامىزدى ءداستۇرلى قازاق مۋزىكانى جاراتىلىستاعىداي اسەمدىلىگىن ساقتاپ جاس ۇرپاعىمىزعا امانات ەتۋ ءبىزدىڭ پارىزىمىز دەپ بىلەمىن.
ەلىمىزدىڭ كۇش – قۋاتىن جىلدان جىلعا كوبەيتۋ بۇل مەن ءۇشىن پارىز، بارىمدى وتانعا سارقىپ بەرىپ ەلىمىزدىڭ كوسەگەسىن كوگەرتۋ بۇل مەن ءۇشىن باستى قاعيدا. كەي كەزدە مەن ءوز ءوزىمدى وتاننىڭ مۇدەسىن قورعايتىن ساقشى رەتىندە ەلەستەتەمىن، ۇلتتىق مۇددەلەر مەن تۋعان جەر، تۋعان حالىق پەن انا ءتىلى، بابالاردىڭ وسيەتتەرى مەن ۇلتتىق سالت داستۇرلەرىمىز مەن ءۇشىن قاسيەتتى. سوندىقتان مەن سىزدەردى، جارقىن وتانداستارىم ۇلتتىق مۇددەلەردى قورعاۋعا ماعان كومەك بەرۋگە شاقىرامىن، وتانشىل بولۋعا شاقىرامىن، ۇلتقا ادال قىزمەت ەتۋگە شاقىرامىن!.
قازاق بولۋ مەن ءۇشىن بۇل نە، بۇل مەنىڭ ويىمشا، بابالاردىڭ ۇلى ىستەرىمەن جانە جەڭىستەرىمەن ماقتانۋ، ولاردىڭ جەڭىستەرىنە سەنىڭ تىكەلەي قاتىناسىڭ بار ەكەنىن تەرەڭ ءتۇسىنۋ، قازاق بولۋ مەن ءۇشىن بولاشاقتا تۋىلاتىن قازاقتاردىڭ جاعدايىن ويلاستىرىپ، سول بولاشاق ءۇشىن ەرەڭ ەڭبەك ەتۋ، قازاق بولۋ مەن ءۇشىن الداعى بۋىن اعايىنمەن جانە ارتىمدا كەلە جاتقان قازاق جاس بۋىنمەن ءبىرتۇتاس پەن اۋىزبىرلىكتە بولۋ، قازاق بولۋ مەن ءۇشىن ءوز ءوزىمدى مەملەكەتقۇرۋشى ۇلتتىڭ وكىلى ەكەنىن سەزىنۋ، بۇل ەلدىڭ بولاشاعى ءۇشىن جاۋاپتى بولۋ، قازاق بولۋ مەن ءۇشىن بۇل انا ءتىلىمىزدى ارداقتاپ ونىڭ كوسەگەسىن كوگەرتۋ، قازاق بولۋ مەن ءۇشىن قازاق حالقى ءۇشىن ارقاشاندا ەرلىك جاساۋعا دايىن بولۋ.
قازاق ءتىلى ءبىزدىڭ جاڭا مەملەكەتتىلىگىمىزدە ۇلتتىق مارتەبەمىزدىڭ بىرىكتىرۋشى فاكتورى جانە قۇرالى رەتىندە مەملەكەتتىك مارتەبەگە يە بولدى. ءاربىر ءتىل مۇراگەرى ءوزىنىڭ تۋعان ءتىلىن، سونىمەن قاتار، ءوزىنىڭ ۇلتتىق جانە مادەني تانىمىن قورعاۋى ءتيىس. ۇلتتىق ءتىلدىڭ مەملەكەتتىلىك نەگىزى جانە ادامدى ۇلتتىق مۇددەمەن بايلانىستىرۋشى باستاۋ ەكەنىن ۇمىتپاۋ كەرەك.
مەملەكەتتىك ءتىلدى ارداقتاۋ – تاريحقا جانە ۇلت مادەنيەتىنە دەگەن قۇرمەت. سوندىقتان، بىزگە مەملەكەتتىك ءتىل كۇنى جالپىۇلتتىق مەرەكە رەتىندە كەرەك بۇل وزىندىك تانىمى مەن تۇيسىگى رەتىندە قازاق حالقىنىڭ جاڭا مەملەكەتتىلىگى تاريحىنىڭ جانە باقىتتى بولاشاعىنىڭ بەتتەرىندە ماڭگىلىك قالادى.
تاريحي تاجىريبە كورسەتكەندەي، ءوزىنىڭ ۇلتتىق ءتىلى بار ءاربىر ۇلت جانە ۇلت مەملەكەتى نىق ساقتالماق. باي مادەنيەتى مەن ونەرىن مۇرا ەتكەن حالىقتار تاريحتا از ەمەس.بىراق، سول مادەنيەتى مەن مەملەكەتى بار حالىقتاردىڭ كوبى بۇگىندە ۇلتتىق رۋحىن، ياعني تۋعان ءتىلىن جوعالتىپ، وزدەرى دە جوعالدى.
وسى تاريحي جاعدايلاردان شىعاتىن ناتيجە، ءتىلدىڭ قۇرۋى ەرتە مە، كەش پە تۋعان ءتىلى بار ۇلتتار مەن حالىقتاردىڭ قۇرۋىنا الىپ كەلەدى. جاھاندانۋ ءۇردىسىنىڭ قاۋپى ءتونىپ تۇرعان جاڭا كەزەڭدەگى ءبىزدىڭ عالامشاردىڭ ۇلتتارى مەن حالىقتارىنىڭ كوپشىلىگىنە وسى تاريحي ساباق قاتىستى. سوندىقتان، ءار مەملەكەت ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى، اسىرەسە، ءتىلدى قورعاۋعا قاتىستى ۇلكەن تاريحي جاۋاپكەرشىلىككە يە.
جاھاندانۋ فاكتورلارى، الىپ تىلدەر جانە جاڭا تەحنولوگيالار اسەر ەتەتىن بۇگىنگى كۇندەردە ۇلتتىق داستۇرلەر مەن مادەنيەتتىڭ ساقتالۋى جانە بەرىكتىگى ءتىلدىڭ مىقتىلىعىنا، قۋاتتىلىعىنا بايلانىستى. سوندىقتان، تاريحي كەزەڭدەردىڭ باي مۇراسىندا ساقتالعان ۇلى ءتىل رەسۋرستارىن، سوزدىك قوردى جانە تەرمينولوگيانى قولدانۋ اسا قاجەت. مەنىڭ ويىمشا، بىزگە مەملەكەتتىك ءتىل مەرەكەسى كەرەك.
قۇرمەتتى وتانداستار!
مەنىڭ ويىمشا، ءححى عاسىردىڭ باسىندا قازاقستان ەگەمەندى مەملەكەت رەتىندە جانە الەمدىك بىرلەستىكتىڭ تولىق قۇقىلى مۇشەسى رەتىندە ءوزىنىڭ ىشكى-سىرتقى ساياساتىن ۇلتتىق جانە مەملەكەتتىك مۇددەلەردى ەسەپكە الا وتىرا قۇرىپ، پەرسپەكتيۆالى ساياسي جانە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ماقساتتارىنا كەزەڭدى ىلگەرىلەۋى ءتيىس.
اتاپ وتەتىنى، قايشىلىقتار مەن وتكىر عالامدىق باسەكەلەستىككە قانىققان مىنا الەمدە ەڭ الدىمەن، ەلدىڭ كوركەيۋى مەن قوعامنىڭ دامۋىنا ۇنەمى كۇش سالۋ ارقىلى تاۋەلسىزدىگىمىز بەن ۇلتتىق مەملەكەتتىلىگىمىزدى نىعايتۋىمىز كەرەك.
مەنىڭ كوزقاراسىمىمشا، مەملەكەتتىڭ مول قۇرالدارى بارلىق قازاقتاردىڭ ومىرىنە لايىقتى جاعدايلار جاساۋعا باعىتتالۋى كەرەك، بۇل ءبىزدىڭ نەگىزگى جانە ءپرينتسيپتى ماقساتىمىز بولۋعا ءتيىستى. بارلىعى حالىق قىزىعۋشىلىعىمەن، ادامداردىڭ ماڭىزدى ماسەلەلەرىن شەشۋگە جاسالۋى كەرەك.
ءار مەملەكەتتە لايىقتى، وتانشىل، ءبىلىمدى جانە سانالى بالالار بار. باسقاشا ايتساق، وتانىمىز بەن ۇلتىمىزدىڭ بۇگىنى مەن ەرتەڭى ءوز جەرىمىزدىڭ سانالى، قىراعى، زەرەك ۇلدارىمىزدىڭ قولىندا. وسىعان بايلانىستى، ءبىز بارلىعىمىز مىقتى ەركىمىزبەن ءوز جۇماق مەكەنىمىزدى قالىپقا كەلتىرىپ كوركەيتۋدى، حالىققا لايىق ءومىر دەڭگەيىن قالىپتاستىرۋدى، وركەنيەتتى ادام قوعامىمەن بىرگە ءجۇرۋدى قامتاماسىز ەتۋىمىز كەرەك.
قامقور جانە اسەمدىككە قۇمار حالىق، ەجەلگى جانە مادەنيەتتى قازاق ۇلتى گۇلدەنىپ كەلە جاتقان بولاشاعى مەن بابالار جەرىنىڭ كوركەيۋى ءۇشىن جاقسى دا جايلى جاعدايلار جاساۋى ارقىلى ۇلكەن جەمىستى جۇمىس جاساي الاتىنىنا مەن نىق سەنىمدىمىن.
وسى جىلى ەل حالقى ءوزىنىڭ ۇلكەن تاريحي كۇندەرى – تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىعى، مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ 80 جىلدىق مەرەيتويى، ابىلاي حاننىڭ 300 جىلدىعىن اتاپ وتپەك.
قازاقستان حالقىنىڭ ىستىق وتانشىلدىق سەزىمىنىڭ، ۇلتتىق بىرلىگىنىڭ، ساناسى مەن تانىمىنىڭ دامىپ، نىعايۋىنا جانە بابالار جەرىنىڭ كوركەيۋىنە وسى ۇلى مەرەكەلەردىڭ اسەر ەتەتىنىنە كۇمان جوق.
الەمدەگى وزگەرگىش جاعدايلاردا ءاربىر سەرگەك، نامىسشىل قازاقتىڭ باستى ماقساتى – ۇلتتىق جانە ساياسي قىراعىلىقتى، جوعارى وتانشىلدىق سەزىمدى جانە ۇلتتىق بىرلىكتى ناسيحاتتاۋ.
تەك وسىلاي عانا جانە كۇندەلىكتى، ادال، جانكەشتى ەڭبەگىمىز ارقىلى ۇلكەن كۇش رەتىندە قوعامداعى ماسەلەلەردى جويا الامىز، وتانىمىزدى كوركەيتۋگە ادال نيەتىمىز بەن جوسپارلارىمىزدى ىسكە اسىرا الامىز، تازا ارىمىزبەن تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق سالاسىن دامىتامىز، بولاشاقتا قازاق ەلىنىڭ جاڭا دەڭگەيى مەن حالىقتىڭ ساپالى ومىرىنە قول جەتكىزەمىز.
جاۋاپتى، قيىن، اسا لايىقتى بۇل جول قاراپايىم ازاماتتان باستاپ جوعارى مەملەكەتتىك تۇلعالارعا دەيىن، ياعني، بارلىق نامىسشىل جانە وتانشىل قازاقستان حالقىنان، قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ بەرىكتىگى، ماڭگىلىگى ءۇشىن، قازاق مەملەكەتىنىڭ نەگىزىنىڭ نىعايۋىنا، ۇلتتىق جانە مەملەكەتتىك مۇددەلەردىڭ قورعالۋىنا، وتانىمىزدىڭ بەينەسى مەن مارتەبەسىنىڭ جوعارىلاۋىنا كۇندەلىكتى كۇش سالۋدى تالاپ ەتەدى.
بابالار وتانىنا دەگەن، قازاقتىڭ تاماشا جەرىنە دەگەن ادال ماحاببات، اباي مەن ماعجاننىڭ سىرعا تولى ءتىلىن ۇرپاقتىڭ ارداق تۇتۋى جانە وتكەن كۇن مەن بۇگىننىڭ اراسىنداعى ۇزدىكسىز بايلانىس – جارقىن بولاشاققا جانە جاڭا تابىستارعا جەتەلەيتىن باستاۋشى جۇلدىز بولىپ تابىلادى.
مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىك، ءتىل، انا، وتان، مادەنيەت جانە ەجەلگى تاريح – ۇلتتى بىرلىككە، اۋىزبىرشىلىك پەن ىنتىماقتاستىققا باستايتىن تۇيىندەر. سوندىقتان دا ولار ءبىز ءۇشىن ادامي جانە رۋحاني اسىلدار بولىپ سانالادى.
قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى ابايدىڭ ولمەس پوەزيا ءتىلى ءبىزدىڭ جارقىن بولاشاققا جول باستاسىن!
سۇيىكتى قازاقستانىمىز مەملەكەتتىلىگىنىڭ دامىعان جۇيەسىمەن جانە وزىندىك ۇلتتىق بەينەسىمەن دامىعان مەملەكەتتەر قاتارىنا قوسىلسىن!
تاۋەلسىزدىكپەن، بەيبىتشىلىكپەن جانە بىرلىكپەن بايلانىسقان جەمىستى ماقساتتارىمىز، كۇشىمىز، بيىك ۇمىتتەرىمىز ءبىزدى جاقسى بولاشاققا، تىنىش تا لايىقتى ومىرگە باستاسىن!
قيىن دا ايتۋلى وسى جولدا سىزدەرگە جانە بارلىق قازاقستان حالقىنا رۋح تۇراقتىلىعىن، سارقىلماس قۋات جانە بارلىق ىستە تابىستار تىلەيمىن!
نازارلارىڭىزعا العىس بىلدىرەمىن!