بارشاعا بىردەي وسى زامانعى مەملەكەت: بەس حالىقتىق رەفورما

 قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى، «نۇر  وتان» پارتياسىنىڭ توراعاسى  ن.ءا.نازارباەۆتىڭ پارتيانىڭ XVI سەزىندە  سويلەگەن ءسوزى

قىمباتتى قازاقستاندىقتار!

قۇرمەتتى دەلەگاتتار مەن سەزد قوناقتارى!

بارشاڭىزدى سەزد جۇمىسىنىڭ باس­تالۋى­مەن قۇتتىقتايمىن. سىزدەر بايتاق قازاق­ستاننىڭ بارلىق ايماقتارىن قامتيتىن 850 مىڭ پارتيا مۇشەسىنىڭ اتىنان كەلىپ وتىرسىز­دار. مەن بارشا پارتيالاس سەرىكتەرىمە ەلىمىزدىڭ گۇلدەنۋى مەن ءوسىپ-وركەندەۋى ءۇشىن توگىلگەن ولشەۋسىز تەر مەن ورتاق پاتريوتتىق ەڭبەكتەرىڭىز ءۇشىن زور ريزاشىلىعىمدى بىلدىرەمىن.

الدىمىزدا ەلىمىز ءۇشىن تاعى ءبىر تاعدىر­لى، تاريحي بەلەس تۇر. قازاقستان حالقى اسسام­بلەياسىنىڭ كەزەكتەن تىس پرەزيدەنت سايلاۋىن وتكىزۋ تۋرالى باستاماسى حالىقتىڭ تاراپىنان قىزۋ قولداۋ تاپتى. ساناۋلى كۇندە ماعان بۇل ماسەلەگە قاتىستى مىڭداعان حات كەلىپ ءتۇستى. قۇزىرلى ورگاندار بۇل باستامانى ەلىمىزدىڭ زاڭدارىنا سايكەس دەپ تاپتى. 26 ساۋىردە كەزەكتەن تىس پرەزيدەنت سايلاۋىن وتكىزۋ تۋرالى مەنىڭ جارلىعىم حالقىمىزدىڭ باستاماسىنا جاۋاپ بولدى. بۇل – وتانىمىزدى، بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىمدى نىعايتۋداعى ءبىزدىڭ باعىتىمىزدى جالعاستىرۋعا جالپىحالىقتىق ۇمتىلىس پەن بىرلىكتىڭ دالەلى.

قۇرمەتتى قازاقستاندىقتار!

تاۋەلسىزدىك جىلدارى ىشىندە ءبىز ۇلى جولدى ءجۇرىپ وتتىك. ءبىزدىڭ ەلىمىز الەمنىڭ نەعۇرلىم باسەكەگە قابىلەتتى 50 ەلىنىڭ قاتارىنا ەندى. ءىجو 20 ەسە ءوسىپ، 2014 جىلى جان باسىنا شاققاندا 13 مىڭ دوللاردى قۇرادى. بۇگىندە ءبىز «قازاقستان-2050» ستراتەگياسىنىڭ باستى ماقساتى – الەمنىڭ نەعۇرلىم دامىعان 30 ەلىنىڭ قاتارىنا ەنۋگە قول جەتكىزۋ جولىندا جۇمىس جۇرگىزۋدەمىز.

وتكەن 4 جىلدا 2011 جىلدىڭ سايلاۋ ناۋقانى بارىسىندا مەن ايتقان بارلىق مىندەتتەرگە قول جەتكىزىلدى.

بىرىنشىدەن، ءىجو كولەمى ورتا ەسەپپەن جىل سايىن 5،7 پايىزعا ءوسىپ وتىردى. ۇدەمەلى يندۋستريالىق-يننوۆاتسيالىق دامۋدىڭ ءبىرىنشى بەسجىلدىق جوسپارى اياقتالدى.

ەكىنشىدەن، اگرارلىق سەكتور دامۋ ءۇشىن قۋاتتى سەرپىن الدى.

ۇشىنشىدەن، ينفراقۇرىلىمدىق سالالاردا ۇلكەن وزگەرىستەر بولدى.

تورتىنشىدەن، شاعىن جانە ورتا بيزنەس دامىپ كەلەدى.

بەسىنشىدەن، قازاقستان الەۋمەتتىك جاڭعىرۋ جولىنا بەت بۇردى. 2010 جىلدان بەرى حالىقتىڭ تابىستارى 43 پايىزعا، ال ايلىق ەڭبەكاقى 130 مىڭ تەڭگەگە جاقىنداپ، 64 پايىزعا ءوستى. مەم­لەكەتتىك الەۋمەتتىك جاردەماقىلار مولشەرى 1،4 ەسەگە، ەڭ تومەنگى زەينەتاقى 1،8 ەسەگە ءوستى.

التىنشىدان، 4 جىل ىشىندە اۋقىمدى اكىمشىلىك رەفورما جۇرگىزىلدى. مەملەكەتتىك اپپارات رەفورمالانىپ، ۇكىمەتتىڭ فۋنكتسيالارىنىڭ 60 پايىزى مينيسترلىكتەر مەن اكىمدىكتەر دەڭگەيىنە بەرىلدى. مينيسترلىكتەر سانى 17-دەن 12-گە دەيىن وڭتايلاندىرىلدى. 9 اگەنت­تىك قىسقارتىلىپ، كوميتەتتەر رەتىندە مينيس­تر­لىكتەر قۇرامىنا بەرىلدى. اۋداندىق ماڭىز­داعى قالالار اكىمدەرىنىڭ، سونداي-اق سەلو­لىق اكىمدەردىڭ سايلانبالىلىعى ەنگىزىلدى. قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى مەن سوت جۇيە­سىندە تەرەڭ رەفورمالار جۇرۋدە. سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى قاتاڭ كۇرەس جۇرگىزىلۋدە. كونفەسسياارالىق كەلىسىم مەن تىنىشتىقتىڭ ارقاۋلىق نەگىزى رەتىندە مەملەكەتتىڭ زايىرلىلىق سيپاتى نىعايتىلدى.

جەتىنشىدەن، ەلدىڭ حالىقارالىق بەدەلى نىعايىپ كەلەدى.

بۇتىندەي العاندا، ءبىز جوسپار­لان­عانداردىڭ بارىنە قول جەتكىزدىك! العا قاراي قارىشتى قادام جاسالدى! بۇل بارشامىزدىڭ ورتاق جەڭىس مارشىمىز!

قازىرگى ۋاقىتتا الەمدەگى احۋال كۇر­دەلىلەنە تۇسۋدە. الەمدىك رىنوكتاردا ەنەر­گيا كوزدەرى مەن مەتالل باعالارىنىڭ قۇل­دىراۋى ەكونوميكالىق تاۋەكەلدەردى كۇرت ۇلعايتىپ جىبەردى. بارلىق دەرلىك مەم­لەكەتتەر ەلەۋلى گەوساياسي جانە ەكونو­ميكالىق سىن-قاتەرلەردى باستان وتكە­رۋدە.

«نۇرلى جول» جاڭا ەكونوميكالىق ساياساتى قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق تاۋەكەلدەرگە قويار توسقاۋىلى بولدى. ول، بىرىنشىدەن، ينفراقۇرىلىمدىق دامۋدىڭ مەملەكەتتىك باعدارلاماسى اياسىندا ەكونوميكالىق اۋىتقۋشىلىققا قارسى ءىس-قيمىل شارالارىنان، ەكىنشىدەن، يندۋستريالاندىرۋ باعىتىنىڭ ەكىنشى بەس جىلدىعىن ودان ءارى جالعاستىرۋدان تۇرادى. سونداي-اق، الەۋمەتتىك ساياسات تا ايقىن بەلگىلەندى. قاتاڭ بيۋدجەتتىك سايا­سات پەن ۇنەم مەملەكەتتىڭ الەۋمەتتىك مىندەتتەمەلەرىنە وزگەرىس ەنگىزبەيدى.

سونىمەن بىرگە، جاھاندىق سىن-قا­تەرلەر مەن تاۋەكەلدەردىڭ تەرەڭدىگى سونداي، ول ءار مەملەكەتتىڭ تۇراقتىلىعى مەن تابىستىلىعىن سىناققا سالادى. سون­دىقتان دا ءبىزدىڭ الدىمىزدا جاڭا ءمىن­دەتتەر تۇر.

بىرىنشىدەن، سىرتقى فاكتورلاردىڭ مەملەكەت قۇرىلىسىنا ىقپالىنىڭ تەرىس ستسەناريىنە جول بەرمەۋ. ەكىنشىدەن، دامۋدىڭ قول جەتكىزىلگەن قارقىنىن ساقتاۋ. ۇشىنشىدەن، ودان ءارى دامۋ ءۇشىن جاعدايلار جاساۋ. تورتىنشىدەن، الەمنىڭ 30 دامىعان مەملەكەتىنە قاراي العا جىلجۋدى جالعاستىرۋ.

ءبىزدىڭ مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ اۋقىمدى سىن-قاتەرلەرىنە قالىپتان تىس جانە كۇشتى جاۋاپ بەرۋ قاجەت. ءبىر ورىندا تۇرۋعا بولمايدى. ءوز تابىستارىمىزدى ارقاۋ ەتىپ ءوزىمىزدىڭ مەملەكەتتىلىگىمىزدى دامىتۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ العا قاراي قوزعالۋىمىز كەرەك. سوندىقتان دا مەن بەس ينستيتۋتتىق رەفورمانى العا تارتامىن.

ءبىرىنشى – ەكونوميكالىق باع­دار­لامالاردى ساپالى جۇزەگە اسىرۋدى جانە مەملەكەتتىك قىزمەتتەردى ۇسىنۋدى قامتاماسىز ەتەتىن قازىرگى زامانعى، كاسى­بي جانە اۆتونوميالى مەملەكەتتىك اپپاراتتى قالىپتاستىرۋ.

بۇگىندە اكىمشىلىك مەملەكەتتىك قىز­مەتتىڭ ساياسي دەڭگەيگە تاۋەلدى ەكەنىن كورمەۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل، ءتىپتى، ەشقانداي ساياساتسىز كاسىبي باسقارۋ قاجەت بولعان كەزدىڭ وزىندە دە شەشىمدەر قابىلداۋدى ساياساتتاندىرادى. مەملەكەتتىك اپپاراتتا بەلگىلى ءبىر قامقورشىنىڭ اينالاسىندا كوماندا قالىپتاسادى. مۇنداي پات­رو­نات جەمقورلىق ءۇشىن جاعدايلار تۋعى­زادى، تامىر-تانىستىقتى تۋىنداتادى، كادر­لىق الەۋەتتى تومەندەتەدى. سو­نىمەن بىرگە، ەڭبەككە اقى تولەۋدىڭ تومەن­دىگىنەن مەملەكەتتىك قىزمەت تارتىمسىز كۇيىندە قالۋدا. كوبىنە-كوپ مەم­لەكەتتىك قىزمەتشىلەردە ايقىن مانساپ­تىق كەلەشەك جوق، ال قىزمەتتە جوعارى­لاۋ سول باياعى قامقورشىلارعا بايلا­نىستى. مەن ماڭىزدى مەملەكەتتىك باعدار­لامالار مەن جوبالاردىڭ ءتۇرلى دەڭگەي­لەر­دەگى جەكەلەگەن شەنەۋنىكتەردىڭ بىلىك­سىز­دىگىنەن «زارداپ شەگىپ» جاتقانىن بىلەمىن.

سوندىقتان مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەر كورپۋسىن كاسىبي جانە اۆتونوميالى ەتىپ جاساۋ ماڭىزدى مىندەت بولىپ تابى­لادى. سايلاۋلار، مينيسترلەردىڭ، اكىمدەر مەن وزگە دە باسشىلاردىڭ اۋىسۋى اكىمشىلىك مەملەكەتتىك قىزمەتكە اسەر ەتپەۋى ءتيىس. اعىمداعى پوزيتسيالىلىقتان مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ مانساپتىق مودەلىنە كوشۋ قاجەت. ءاربىر باسشى تومەن­نەن باستاپ بارلىق باسقارۋ ساتىلارىنان ءوتۋى ءتيىس.

مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەرگە، ولاردىڭ باسقارۋ ۇدەرىسىنە قوسقان ۇلەسىنىڭ ءناتي­جە­لىلىگى بويىنشا ەڭبەككە اقى تولەۋ­دىڭ جاڭا جۇيەسىن ەنگىزۋ قاجەت. ولار­دىڭ قىزمەتتەرى مەن ەكونوميكادا قول جەتكىزگەن تابىستارىنىڭ ءار جىلدا­عى ناتيجەلەرى بويىنشا ساياسي قىزمەت­شىلەر ءۇشىن بونۋستار جانە اكىمشىلىك قىزمەتشىلەر ءۇشىن سىياقىلار تولەۋدى قاراستىرۋ قاجەت. جاقسى جۇمىس ىستەسە – بونۋس الادى. جامان جۇمىس ىستەسە، ەكونوميكادا ءوسۋ جانە ناتيجەلەرى جوق بولسا – تيىسىنشە، ەڭبەكاقىسى دا تومەندەيدى.

بۇگىندە مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەرگە تالانتتى كانديداتتاردى، سونىڭ ىشىندە جەكە سەكتوردان دا، ىزدەۋدىڭ جاڭا ارنالارىن اشاتىن ۋاقىت كەلدى. بەلگىلى ءبىر لاۋازىمدارعا شەتەلدىك مەنەدجەرلەردى تارتۋ ورىندى بولماق. ءتىلدى بىلمەۋ دە، ازاماتتىق تا بۇل ورايدا كەدەرگى بولۋعا ءتيىس ەمەس. كوپتەگەن تابىستى ەلدەر وسىلاي جاسايدى.

مەملەكەتتىك قىزمەتكە قابىلداۋ ءۇشىن بىلىكتىلىك تالاپتارى قاتاڭداتىلۋى ءتيىس. بارلىق دەڭگەيلەردەگى مەملەكەتتىك قىز­مەتشىلەردى تولىق اتتەستاتتاۋدان وتكىزۋ قاجەت. مەريتوكراتيا قاعيداتتارىن قورعاۋ جانە سىبايلاس جەمقورلىققا جول بەرمەۋ بويىنشا جۇيەلى جۇمىستى جولعا قويۋ ماڭىزدى. ول ءۇشىن مەملەكەتتىك قىزمەت ىستەرى اگەنتتىگىنىڭ قۇرىلىمىندا سىبايلاس جەمقورلىقپەن كۇرەس جونىندەگى جەكە دەربەس بولىمشەنى قۇرۋ قاجەت. مەريتوكراتيا تەك مەملەكەتتىك اپپارات ءۇشىن عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە، سوتتاردى، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىن، ۇلت­تىق كومپانيالار مەن حولدينگتەردى قوسا العاندا، بۇكىل مەملەكەتتىك سەكتور ءۇشىن دە جالپىعا بىردەي قاعيداتقا اينالۋى ءتيىس.

بىزگە مەملەكەتتىك قىزمەت تۋرالى جاڭا زاڭدى ازىرلەۋ، سىبايلاس جەم­قورلىققا قارسى كۇرەس تۋرالى زاڭعا وزگەرىستەر ەنگىزۋ قاجەت بولادى. مەم­لەكەتكە قىزمەت ەتۋ ءبىزدىڭ قوعامىمىزدىڭ ءبىر­لىگىن نىعايتۋ ءۇشىن نەگىز بولۋى ءتيىس. مەملەكەتتىك قىزمەت ەتنوستىق قاتىس­تىلىعىنا قاراماستان، مەريتوكراتيا قاعيداتتارى نەگىزىندە ءوزىن ءوزى كورسەتۋگە بىردەي مۇمكىندىكتەر بەرەتىن ادىلەتتى قازاقستاندىق قوعامنىڭ تۇپبەينەسىنە اينالۋى كەرەك.

ەكىنشى – مەنشىك قۇقىعىنا كەپىلدىك بەرەتىن، كاسىپكەرلىك قىزمەت ءۇشىن، كەلىسىمشارتتىق مىندەتتەمەلەردى قورعاۋ ءۇشىن جاعداي جاسايتىن، تۇپتەپ كەلگەندە ەكونوميكالىق ءوسىم ءۇشىن نەگىز بولاتىن زاڭنىڭ ۇستەمدىگىن قامتاماسىز ەتۋ.

بۇگىندە سوت جۇيەسىنىڭ ءالسىز بۋىنى – سۋديالار كورپۋسى اراسىنداعى سىبايلاس جەمقورلىق كورىنىستەرىنە ءجيى-ءجيى سوقتىرىپ جاتاتىن سۋديالاردى ىرىكتەۋ، سۋديالارعا قويىلاتىن بىلىكتىلىك تالاپتارىنىڭ تيىمسىزدىگى. سۋديالار كورپوراتسيامەن مەڭىرەۋ تۇمشالانباۋى ءتيىس جانە قوعامدىق سىننان تىس بولماۋى كەرەك. اشىقتىق – سۋديالار قاتارىنداعى جەمقورلىقتان ەمدەيتىن ءدارى.

ىشكى ىستەر ورگاندارىنىڭ جۇمىسى دا قوعام ءۇشىن ءمولدىر ەمەس. پوليتسيا قوعامنىڭ وزىنە دەگەن سەنىمىن ارتتىراتىنداي ەتىپ جۇمىس ىستەۋى كەرەك. بۇگىندە ازاماتتار جول ينسپەكتسياسى وفيتسەرىنىڭ جول قوزعالىسى ەرەجەسىن بۇزعانى ءۇشىن اكىمگە نەمەسە مينيسترگە ايىپپۇل سالاتىنىنا ونشا سەنە قويمايدى. بۇل رەتتە اقش-تىڭ مەملەكەتتىك حاتشىسىنا قاتىستى تاياۋدا بولعان مىسالدى كەلتىرۋگە بولادى. دجون كەرريگە ءوز ءۇيىنىڭ الدىنداعى قاردى تازارتپاعانى ءۇشىن ايىپپۇل سالىندى.

سوندىقتان پوليتسيانىڭ مارتەبەسى مەن ونىڭ ازاماتتار الدىنداعى جاۋاپ­كەرشىلىگىن ارتتىرۋ قاجەت. قۇ­قىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ مولدىرلىگىن، اقپاراتتىق تەحنولوگيالاردى دامىتۋ، پاترۋلدىك قىزمەتتى بەينەتىركەۋشىلەرمەن جاب­دىقتاۋ بويىنشا شارالار دەستەسىن قالىپ­تاستىرۋ كەرەك. پوليتسياعا كاسىبي جانە پسيحولوگيالىق ىرىكتەۋدىڭ جاڭا جۇيە­سىن ەنگىزىپ، پوليتسەيلەردىڭ وزدەرىنىڭ بىلىك­تىلىكتەرىن تۇراقتى تۇردە ارتتىرىپ جانە راستاپ وتىرۋىن قامتاماسىز ەتۋ ماڭىزدى.

سۋديالارعا قويىلاتىن بىلىكتىلىك تالاپ­تارىن قاتايتۋ قاجەت. سۋديالار كور­پۋسىنداعى ورىننان ۇمىتكەر كان­ديداتتىڭ نوتاريۋستا، پوليتسيادا نە­مەسە زاڭگەرلىك جوو-دا ەمەس، سوت جۇيە­سىندە بەس جىلدان كەم ەمەس جۇمىس ءوتىلى بولۋى ءتيىس. كانديداتتار نەگىزگى جۇمىسىنان بوساتىلعان نەگىزدە جانە ءبىر جىلدان كەم ەمەس مەرزىمدە سوتتاردا وتەتىن سوت تاعىلىمداماسى ءۇشىن شارت رەتىندە قاتاڭ تەستىلىك ىرىكتەۋدەن ءوتۋى ءتيىس. كەز كەلگەن جوعارى تۇرعان سۋديا تومەنگى سوتتاردا جۇمىس ىستەپ كورۋى كەرەك. سول سياقتى قىزمەتىن جاڭا باستاعان سۋديالار ءۇشىن ۇزاقتىعى ءبىر جىلدان كەم ەمەس سىناق مەرزىمىن ەنگىزۋ دە ماڭىزدى، ونى تابىس­تى وتكەننەن كەيىن ولاردىڭ ۇزدىكتەرى سۋديالىققا سايلانادى.

شەتەلدىك جانە وتاندىق ينۆەستورلار قازاقستاندىق ءادىل سوتتىڭ ادالدىعىنا سەنىمدى بولۋى ءتيىس. وعان دەگەن سەنىمدى ارتتىرۋ ءۇشىن ينۆەستيتسيالىق داۋلاردى قاراۋعا شەتەلدىك سۋديالاردى تارتىپ، مۇنداي داۋلاردى شەتەلدىك جانە حالىقارالىق سوتتاردىڭ ۇزدىك ستاندارتتارى بويىنشا قاراۋ قاجەت.

ايرىقشا ماسەلە – ەلدىڭ قارۋلى كۇشتەرىن جاڭعىرتۋ. ولار زاماناۋي، جۇمىلعىش، كاسىبي بولۋى ءتيىس. كاسىبيلىك جانە وزىق قارۋ-جاراقپەن، سونداي-اق، تەحنيكامەن جاراقتاندىرۋ ەسەبىنەن ارميانىڭ جاۋىنگەرلىك قابىلەتىن ارتتىرۋدى قامتاماسىز ەتۋ كەرەك.

ءۇشىنشى – يندۋستريالاندىرۋ جانە ارتاراپتاندىرۋعا نەگىزدەلگەن ەكونو­ميكالىق ءوسىم.

كاسىبي مەملەكەتتىك قىزمەت جانە زاڭنىڭ ۇستەمدىگى ورتا تاپتى جەدەل قا­لىپتاستىرۋ ءۇشىن ەكونوميكالىق رەفور­مالار­دىڭ كەشەنىن جۇزەگە اسىرۋعا جاعداي جاسايدى. ساپالى ءوسىم مەن ەكونو­­ميكانى ارتاراپتاندىرۋعا قول جەت­كىزۋ ءۇشىن ءبىز يندۋستريالاندىرۋ باع­دار­لاماسىن جۇزەگە اسىرۋدامىز. ول ۋاق­­تىلى جانە مەيلىنشە قاجەت شارا بولىپ تابىلادى. يندۋستريالاندىرۋ – ەكونوميكانىڭ قۇرالى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە، مەملەكەت دامۋىنىڭ جانە ورتا تاپتى قالىپتاستىرۋدىڭ ماڭىزدى فاكتورى. دەگەنمەن، يندۋستريالاندىرۋ مەن وڭدەۋ سەكتورى ازىرگە ەكونوميكالىق ءوسىمنىڭ ناعىز قوزعاۋشىسى بولا العان جوق. ۇكىمەت ونىمەن اينالىسۋى ءتيىس.

اۋىل شارۋاشىلىعىن مەملەكەتتىك قولداۋ جۇيەسىندە دە قيعاشتىقتار بار. اگرارلىق سەكتورعا بيۋدجەتتەن قوسىمشا قۇنى تومەن سالا ونىمدەرى ءوندىرىسىن سۋبسيديالاۋعا قوماقتى قارجى بولىنەدى. ونىڭ ۇستىنە، اۋىل وندىرۋشىلەرى سالىق تولەمەيدى دەسە دە بولادى. بۇگىندە اۋىل شارۋاشىلىعى شيكىزاتىن قايتا وڭدەۋ سەكتورىن جاڭا كەشەندى باعدارلامالار نەگىزىندە دامىتۋ ماڭىزدى. بۇل ورايدا، قايتا وڭدەۋ سالالارىندا ترانسۇلتتىق كومپانيالاردىڭ قاتىسۋىمەن شامامەن 10 ءىرى جوبانى جۇزەگە اسىرۋعا كىرىسۋ قا­جەت. يندۋستريالاندىرۋ، سونىمەن قاتار، شاعىن جانە ورتا بيزنەس ارقىلى جۇمىس ورىندارىن قۇرۋ مەن ەلدىڭ ەكسپورتتىق الەۋەتىن دامىتۋعا باعىتتالىپ وتىر.

قازىر كەدەندىك رەسىمدەۋلەر كوپ ۋاقىت الادى، تاريف ساياساتى كۇردەلى جانە شىم-شىتىرىق بولىپ تابىلادى، تاريفتىك ەمەس كەدەرگىلەر الەمدىك تاجىريبەگە كەرەعار كەلەدى. ەۋرازيالىق وداق اياسىندا تاريف ساياساتىن وڭتايلاندىرۋ بويىنشا اۋقىمدى جۇمىس جۇرگىزۋ قاجەت. بولاشاقتاعى باستى مىندەت ەكونوميكالىق دامۋ سەرپىنىن قامتاماسىز ەتۋ بولىپ وتىر. جۇمىستىڭ قورىتىندىلارى ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋ ەسەبىنەن جاڭا 3-4 ەكسپورتتىق ونىمدەردىڭ تۋىنداۋى بولۋى ءتيىس.

شاعىن جانە ورتا سەرۆيستىك كاسىپ­ورىندار سالاسىنداعى دامۋ شەشۋشى باعىت بولىپ تابىلادى. ءتۋريزمدى دامى­تۋدىڭ جاڭا باعدارلاماسىن قابىلداعان ءجون. بۇل – ارتىق ەڭبەك رەسۋرستارىن اۋىل­دى جەرلەرگە تارتۋدىڭ ماڭىزدى ماسە­لەسى. بىزدە ۋربانيزاتسيا ءالسىز. حالىق­تىڭ 43 پايىزى اۋىلدى جەرلەردە تۇرادى.

قازاقستاننىڭ ينتەگراتسيالىق ساياساتى بارىسىندا ەل ەكونوميكاسىنىڭ الەمدىك شارۋاشىلىق بايلانىستارعا تارتىلۋىن كەڭەيتۋ ءۇشىن قۇرالدار قالىپ­تاستىرىلدى. الماتىدا قارجى ورتا­لىعىن قۇرۋ ۇدەرىسى جوعارى سەرپىندىلىك الۋى ءتيىس. بۇل جەردە الماتىنىڭ ارنايى مارتەبەسىن زاڭنامالىق بەكىتۋ ماڭىزدى.

ءتورتىنشى – بولاشاعى ءبىرتۇتاس ۇلت.

ءبىز ءوزىمىزدىڭ تۇراقتىلىق جانە كەلىسىم مودەلىن دامىتۋدا ايتارلىقتاي تا­بىستارعا جەتتىك. قازاقستان كونس­تيتۋتسياسى ناسىلدىك، ەتنوستىق، ءدىني جانە الەۋمەتتىك قاتىستىلىعىنا قاراماستان، بارلىق ازاماتتىڭ قۇقىقتىق تەڭدىگىنە كەپىلدىك بەرەدى.

سونىمەن قاتار، قازاقستاندىق بىرتەكتىلىكتى ودان ءارى نىعايتۋ قاجەت. ول ازاماتتىق قاعيداتىنا نەگىزدەلۋى ءتيىس. بارلىق ازاماتتار قۇقىقتىڭ ءبىر كولەمىن پايدالانۋى، جاۋاپكەرشىلىكتىڭ ءبىر جۇگىن ارقالاۋى جانە تەڭ مۇمكىندىككە قولجەتىمدىلىكتى يەلەنۋى كەرەك. ماڭگىلىك ەل يدەياسى ارقاۋىنداعى جۇمىلدىرۋشى قۇندىلىقتار – ازاماتتىق تەڭدىك; ەڭبەكسۇيگىشتىك; ادالدىق; وقىمىستىلىق پەن ءبىلىمدى قاستەر تۇتۋ; زايىرلى ەل – تاعاتتىلىق ەلى. وسىنداي جاعدايدا ازاماتتىق ورنىقتى جانە تابىستى مەملەكەتتىڭ ەڭ سەنىمدى ىرگەتاسى بولادى.

مەملەكەت قۇراۋشى ۇلت رەتىندە قازاق حالقىنا ايرىقشا جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەلەدى. قازاقتار جاڭا قازاقستاننىڭ بولمىسىن قالىپتاستىرۋدا بارشا ۇلىس­تاردى ۇيىستىرۋشى رولگە يە. بۇل – قازاقتىڭ ۇلتتىق سيپاتىن ساقتاپ، دامىتۋدىڭ جانە ەلىمىزدىڭ قازاقى بولمىسىن نىعايتۋدىڭ باستى فاكتورى.

تىلدەردىڭ ۇشتۇعىرلىعىن – قازاق، ورىس جانە اعىلشىن تىلدەرىن دامىتۋ – قوعامدى توپتاستىرۋدىڭ، ونىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگى ءوسىمىنىڭ كەپىلى. قازاقستاننىڭ بارلىق ازاماتتارى ءۇشىن قانداي دا ءبىر وزگەشەلىكتەر مەن شەكتەۋلەرسىز ءتيىمدى الەۋمەتتىك ليفتتەردى قامتاماسىز ەتۋ قاجەت. ءبىزدىڭ باستى ماقساتىمىز – قازاقستاندىقتار جاڭا جالپىۇلتتىق قۇندىلىقتاردى – قۇقىقتىڭ ۇستەمدىگىن، مەملەكەتتىك داستۇرلەردى، قازاقستاندىق قۇندىلىقتاردى – وزدەرىنىڭ ەتنوستىق مىنەز-ق ۇلىق مودەلدەرىنەن جوعارى قويۋلارى كەرەك. بارلىق قازاقستاندىقتار ءۇشىن قازاقستاندىقتىڭ بويىندا ازيالىقتىڭ دا، ەۋروپالىقتىڭ دا وزىق ساپالارىن شىنايى سۇزگىدەن وتكىزەتىن ەۋرازيالىق يدەياسى بىرىكتىرۋشى بولىپ تابىلادى.

ورتا تاپ قازاقستاندىق ۇلتتىڭ نەگىزى، كاسىبي مەملەكەتتىك اپپارات قالىپ­تاستىرۋدىڭ قاينار كوزى رەتىندە قاراستى­رىلۋى ءتيىس. بۇل – زاڭ ۇستەمدىگىنە بارىنشا مۇددەلى جانە مەملەكەتتىڭ حالىق پەن ەلدەگى تۇراقتىلىققا ەسەپتىلىگىنىڭ قوزعاۋشى كۇشى. سوندىقتان ناق كەڭ كولەمدى ورتا تاپ ۇلتتىق بىرتەكتىلىكتى قالىپ­تاستىرۋدىڭ وزەگى بولىپ تابىلادى. مەملەكەتتىڭ اسا ماڭىزدى قۇجا­تىندا رەسىمدەلگەن ماڭگىلىك ەل يدەياسى جالپىازاماتتىق قۇندىلىقتار جۇيە­سى رەتىندە كورىنۋى ءتيىس. مەكتەپتەردە بۇكىل­قازاقستاندىق «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىنىڭ قۇندىلىقتارىن وقىتۋ باعدارلاماسىنا ەنگىزۋ قاجەت.

ءبىزدىڭ ەلىمىزدە 17 كونفەسسيانىڭ وكىلدەرى بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىمدە تاتۋ-ءتاتتى تۇرىپ جاتىر. ولاردىڭ ءىشىن­دەگى اسا ىرىلەرى – يسلام، پراۆوسلاۆيە جانە پروتەستانتتىق. قازاقستان اۋماعىندا تاريحي قالىپتاسقان حانا­فيت يسلامى ۇستامدىلىعىمەن جانە توزىمدىلىگىمەن، يسلام قۇندىلىقتارىن پاراساتتى تۇسىندىرۋىمەن ەرەكشەلەنەدى. قازاقستانداعى تەگى سلاۆيان تۇرعىن­دارى­نىڭ كوپ بولىگىنە ءتان پراۆوسلاۆيە باس­تى ماسەلە رەتىندە ادامنىڭ ار-ۇياتى مەن ادامگەرشىلىك تاڭداۋىن، ىزگىلىك پەن اياۋشىلىقتى قويادى. سوڭعى جىلدارى قازاقستاندا پروتەستانتتىق شىركەۋگە بارۋشىلار قاتارى وسكەنى بايقالادى. پروتەستانتتىق تابىستى ءجا­نە ءونىمدى ەڭبەكتى، ۇقىپتىلىق قۇندى­لىقتارى مەن قايىرىمدى ىستەردى ادام ءومىرىنىڭ وزەگى رەتىندە قاراستىرادى. وسى­لايشا، ءار ءدىننىڭ ءوز قاسيەتى بار. ولار قاشاندا قازاقستاندىقتاردى بىرىكتىرىپ، بەي­بىتشىلىك پەن كەلىسىم، قوعام مەن ەكونوميكانى دامىتۋ، مەملەكەتتى نىعايتۋ ىسىنە قىزمەت ەتۋى ءتيىس.

بەسىنشى – ترانسپارەنتتى جانە ەسەپ بەرۋشى مەملەكەت.

قازاقستان قوعامى وزگەرىستەرگە كەزەڭ-كەزەڭمەن بەيىمدەلىپ كەلەدى. بۇل – بىزگە ىشكى قاراما-قايشىلىقتاردىڭ ۋشىعۋعا ۇرىنباي، ساياسي تۇراقتىلىقتى نىعايتۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن ماڭىزدى فاكتور. كوپتەگەن ەلدەردىڭ تاجىريبەسى «اۋەلى – كۇشتى مەملەكەت جانە ەكونوميكا، سودان كەيىن ساياسات» قاعيداتىن بۇزۋ اپاتتارعا الىپ كەلىپ، قوعامدى «سىندىراتىنىن» كورسەتىپ وتىر. بىرەۋلەرىندە ساياسي رەجىمدەردى بۇزۋ ورىن الىپ، باسقالارىندا ەكونوميكا قيراپ، جانجالدار جانە ءتىپتى، ازامات سوعىستارى پايدا بولادى. ءبىز مۇنى ءتۇرلى ەلدەردىڭ تاريحتارىنان جاقسى بىلەمىز جانە بۇگىن كوپتەگەن مەملەكەتتەردەن كوزبە-كوز كورىپ وتىرمىز. الەمنىڭ ءتۇرلى وڭىرلەرىندەگى سوڭعى ازامات سوعىستارى مەن قاندى جانجالدار تىزبەگى ويلاستىرىلماعان جانە جەدەلدەتىلگەن دەموكراتيالاندىرۋ مەملەكەتتىڭ تۇراقتىلىعىنا كەپىلدىك بەرمەيتىنىن جانە تابىستى ەكونوميكالىق جاڭعىرتۋدى قامتاماسىز ەتپەيتىنىن كورسەتىپ بەردى.

ساياسي مادەنيەتسىز سايلاۋدىڭ سالدارىن كوپتەگەن ەلدەردىڭ قازىرگى احۋالىنان باعامداۋعا بولادى. سوڭعى جىلدارى كەيبىر ەلدەردىڭ ازاماتتارى ەڭبەك ەتۋدى ۇمىتتى. نارازىلىق شەرۋلەرى سانگە اينالدى. ادامدارى ميتينگكە شىعۋعا كۇندەلىكتى جۇمىسقا بارعانداي اسىعاتىن بولدى. سول ءۇشىن ولارعا ارانداتۋشىلار جالاقى تولەيتىن بولدى. سايلاۋ جۇرتتى بىرىكتىرەتىن ەمەس، باۋىرلاردى بولەتىن، اعايىندى ارازداستىرىپ، ءوزارا قارۋ كەزەندىرەتىن بولدى. كوشەدەگى قارابايىر ساياساتشىلدىق پەن تەك سايلاۋدان سايلاۋعا دەيىن ءومىر ءسۇرۋ اقىلدى ەلدىڭ جولى ەمەس. ەلگە قىزمەت ەتۋ ءۇشىن ەمەس، مانساپ ءۇشىن بيلىككە ۇمتىلۋ دا ابىروي اپەرمەيدى.

وسى ورايدا ۇلى ابايدىڭ قارا سوزدەرىن ەسكە تۇسىرەمىن. ول ءۇشىنشى قارا سوزىندە بىلاي دەيدى: «ءۇش جىلعا بولىس سايلانادى. اۋەلگى جىلى «سەنى ءبىز ساي­لا­مادىق پا» دەپ ەلدىڭ بۇلدانعانىمەن كۇن وتەدى. ەكىنشى جىلى كانديداتپەن اڭدى­سىپ كۇن وتەدى. ءۇشىنشى جىلى سايلاۋعا جاقىنداپ قالىپ، تاعى بولىس بولىپ قالۋعا بولار ما ەكەن دەپ كۇن وتەدى. ەندى نەسى قالدى؟».

سايلاۋ – انشەيىن سايلاۋ وتكىزۋ ءۇشىن ەمەس، ەلدى بىرلىككە شاقىرىپ، جۇرتتى ەڭبەككە ۇيىتۋ ءۇشىن بولسا، عانيبەت. سوندىقتان جوعارىدا ايتىلىپ كەتكەن ءتورت ماقساتتى ورىنداپ، سودان كەيىن سايا­سي ماسەلەلەرگە كوشكەن ءجون. بۇل جولدى دۇنيەجۇزىلىك تاجىريبە كورسەتىپ وتىر.

بەس ينستيتۋتتىق رەفورمالار – ەل ءدال وسىنداي ىزدىلىكپەن ءوتۋى ءتيىس بەس قادام. تەك وسىنداي جاعدايدا عانا ءبىزدىڭ رەفورمالارىمىز ءتيىمدى بولادى، ال قوعام مەن مەملەكەت ءبىرتۇتاس جانە تۇراقتى بولادى. ناق وسىنداي جولدان بارلىق تابىستى مەملەكەتتەر وتكەن.

بىرىنشىدەن، مەملەكەتتىك ورگاندار باسشىلارىنىڭ ەسەپتىلىگى تاجىريبەسىن كەڭەيتكەن ءجون. ەكىنشىدەن، شەشىم قابىلداۋ ۇدەرىسىنىڭ مولدىرلىگىن قام­تاماسىز ەتۋ كەرەك. «اشىق ۇكىمەت» تەتىگى ارقىلى ازاماتتار بارلىق دەڭگەيدەگى مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ شەشىم قابىلداۋ ۇدەرىستەرىنە بەلسەندى تارتىلۋى ءتيىس. بۇل ءۇشىن جاساۋ جانە قابىلداۋ الدا تۇرعان كوپشىلىك اقپاراتتارعا قولجەتىمدىلىك تۋرالى جاڭا زاڭ وسىعان نەگىز بولادى. مەملەكەتتىك ورگاندار مەن اكىمدىكتەر جانىنداعى قوعامدىق كەڭەستەردىڭ ءرولىن كۇشەيتۋ ماڭىزدى. ۇشىنشىدەن، ازاماتتىق بيۋدجەتتەندىرۋدى ەن­گىزگەن ءجون. اڭگىمە ازاماتتىق قوعام وكىل­دەرىنىڭ وڭىرلەردەگى بيۋدجەت قار­جىسىن بولۋگە قاتىسۋى تۋرالى بولىپ وتىر. تورتىنشىدەن، شاعىم جاساۋ جۇيەسىن نىعايتۋ ماڭىزدى. زاڭنا­مادا ازاماتتاردىڭ مەملەكەتتىك قىزمەت­شىلەردىڭ ءىس-قيمىلىنا شاعىم جاساۋىنا مۇمكىندىكتەر كەڭەيتىلگەن بولۋى كەرەك. بەسىنشىدەن، قوعامدا ءوزىن ءوزى رەتتەۋدى كەڭىنەن ەنگىزۋدى قامتاماسىز ەتۋ قاجەت. مەملەكەتتىك ورگاندار جاۋاپكەرشىلىگى ايماعىن الەۋمەتتىك ماڭىزدى مەم­لە­كەتتىك قىزمەت كورسەتۋلەر، ولاردىڭ دايىن­دىعىنا وراي ازاماتتىق قوعام ينستيتۋت­تارىنا بايلانىستى وكىلەتتىكتەردى بەرە وتىرىپ، كەزەڭ-كەزەڭمەن قىسقارتۋ كەرەك.

وسى بەس باعىت بويىنشا وڭ ءناتي­جەلەرگە قول جەتكىزىلۋىمەن جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگانداردىڭ جاڭا سايلاۋ جۇيەسى تۋرالى ماسەلەنى شەشۋگە بولادى. بيلىك وكىلەتتىكتەرىن ءبىزدىڭ داستۇرلەرىمىزدى ەسەپكە الا وتىرىپ پرەزيدەنتتەن پارلامەنتكە جانە ۇكىمەتكە قايتا ءبولۋدى كوزدەيتىن كونستيتۋتسيالىق رەفورما كەزەڭ-كەزەڭىمەن جۇرگىزىلەتىن بولۋى ءتيىس.

وسى بەس رەفورما جينالا كەلىپ، قازاقستان مەملەكەتتىلىگىن نىعايتۋ مەن الەمدەگى دامىعان 30 ەلدىڭ قاتارىنا ەنۋ ءۇشىن جاعدايلار جاسايدى. بۇل – «2050-ستراتەگياسىن» ورىنداۋعا باس­تار جول. بەس ينستيتۋتتىق رەفورمانىڭ ارقايسىسى – ەل ءۇشىن وراسان زور سىن-قاتەر جانە ۇلكەن جۇمىس. مۇنداي رەفورمالار تەك بيلىك پەن حالىقتىڭ مىقتى ەرىك-جىگەرىمەن عانا قامتاماسىز ەتىلە الادى. الەمدىك تاجىريبە كورسەتىپ وتىرعانىنداي، كۇشتى مەملەكەت، دامىعان جانە ليبەرالدى قوعام قالىپتاسۋى ءۇشىن ەلدىڭ العا قاراي 40-50 جىل بويى تۇراقتى قوزعالىسى قاجەت.

ۇسىنىلىپ وتىرعان شارالار قوعامدىق قاتىناستار جۇيەسىن تۇبەگەيلى وزگەرتەدى. ولاردى جۇرگىزۋ ءۇشىن مەن پرەزيدەنت جانىنان جاڭعىرتۋ جونىندەگى ۇلتتىق كوميسسيا قۇرۋدى ۇسىنامىن. ول بۇكىل رەفورمالار كەشەنىن جۇزەگە اسىرۋدى ۇيلەستىرەتىن بولادى. وسىلايشا، ءبىزدىڭ الداعى جىلدارداعى ەڭ وزەكتى ماق­ساتىمىز – وسى بەس حالىقتىق رەفور­مانى ىسكە قوسىپ، كەزەڭ-كەزەڭىمەن جۇزەگە اسىرۋ.

قىمباتتى قازاقستاندىقتار!

بىرنەشە كۇن ىشىندە مەن ەلىمىزدىڭ ازاماتتارىنان، ەڭبەك ۇجىمدارىنان، ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىنەن، قوعامدىق بىرلەستىكتەردەن كەزەكتەن تىس پرەزي­دەنتتىك سايلاۋ وتكىزۋدى قولداۋ جانە مە­نىڭ كانديداتۋرامدى وسى سايلاۋعا ۇسىنۋ تۋرالى ءوتىنىش بىلدىرگەن وراسان كوپ حاتتار مەن ۇندەۋلەر الدىم. مەنىڭ قازاقستان مەن قازاقستاندىقتاردىڭ يگىلىگى جولىنداعى ەڭبەگىمە جوعارى باعا بەرگەن بارشاڭىزعا زور راحمەت! ءوز حالقىڭنىڭ وسىنداي سەنىمىنە يە بولۋدان ارتىق ماراپات جوق. بۇگىن سەزد مىنبەرىنەن مەنىڭ اتىما جىلى سوزدەر ايتقان بارشاعا شىن كوڭىلدەن ريزامىن.

مەن الداعى سايلاۋعا «نۇر وتان» پارتياسىنان پرەزيدەنتتىككە كانديدات رەتىندە تۇسۋگە ءوزىمنىڭ كەلىسىمىمدى بەرەتىنىم تۋرالى مالىمدەيمىن. مەن سىزدەردى، مەنىڭ سەرىكتەستەرىم – نۇر­وتان­دىقتاردى، بارلىق قازاقستاندىقتاردى تاعى دا توپتاسىپ، جەڭىسكە جەتۋگە شاقىرامىن! ءبىزدىڭ ورتاق رۋحاني كۇشىمىز بەن جوعارى ماقساتىمىز: ماڭگىلىك ەل! ول ءبىزدىڭ ءححى عاسىرداعى دامۋىمىزدى پروگرەسس قۋاتىمەن تولتىراتىن بولادى.

قىمباتتى وتانداستار!

تاۋەلسىزدىكتى الۋ ءۇشىن قانداي قاجىر-قايرات كەرەك بولسا، ونى باياندى ەتۋ ءۇشىن ودان دا زور قاجىر-قايرات كەرەك. كەيىنگى ۇرپاققا كەمەل قازاقستاندى تابىستاۋ – بارىمىزگە ورتاق پارىز. ءبىز الەمدەگى ەڭ مىقتى 50 ەلدىڭ ساپىنا ەركىن قوسىلىپ، ەندى ەڭ قۋاتتى 30 ەلمەن يىق تىرەستىرۋ جولىنا تۇستىك.

ءبىزدىڭ اشىق اسپان استىندا ەشتەڭەگە تەڭگەرمەيتىن ءبىر عانا وتانىمىز بار، ول – تاۋەلسىز قازاقستان! بىزگە ححI عاسىردا باعدار بولاتىن ءبىر عانا ستراتەگيا بار، ول – «قازاقستان-2050»! بارشامىزدى ەرەن ىستەرگە جەتەلەيتىن ءبىر عانا ۇلى ماقسات بار، ول – ماڭگىلىك ەل! وسى جولدا كۇللى حال­قىمىزدى بىرىكتىرۋگە، ماقساتىمىزدى ورىنداۋعا جۇمىلدىراتىن «نۇر وتان» پار­تياسى! قاسيەتتى وتانىمىزدى نۇر­لان­دىرا ءتۇسۋ ءۇشىن ءبىر تۋدىڭ تۇبىنە جينالىپ، جارقىن بولاشاققا بىرگە قادام باسايىق!

ءبىز قاشاندا بىرگەمىز!

العا، نۇر وتان! العا، قازاقستان!

سۋرەتتەردى تۇسىرگەندەر

س.بوندارەنكو، ب.وتارباەۆ.